Radicaal dromen, slotessay
Els Cornelis
Els Cornelis
Els Cornelis is relationeel kunstenaar, docent en onderzoeker aan HKU School of Fine Art en HKU School of Creative Transformation. Bij HKU School of Fine Art is ze de projectleider en initiator van het onderzoek naar de mogelijkheden van een nieuw model voor de kunsthogeschool – een PLURIVERSITY OF THE ARTS - waarbij procesmatige dekolonisering en meerstemmigheid de basis vormen. Daarnaast is ze betrokken bij ArtEZ Studium Generale waar ze in (tijdelijke) projecten (samen)werkt aan het exploreren van alternatieve, en meer inclusieve manieren van werken binnen kunsteducatie.
Just learning information is not enough. It’s necessary to dream.
S. Tantemsapya, ‘John Baldessari Dares L.A. to Dream’, Whitewall Art, 31 januari 2013.
Zie bijvoorbeeld ook J. Elkins, Why Art Cannot be Taught: A Handbook for Art Students, Champaign, IL: University of Illinois Press, 2001.
You can just sort of set the stage for it.
A. Zucker, ‘The Educator Who Changed How We Think About Art’, Artfully Learning,1 juli 2020.
In de interviewreeks ‘Van een University of the Arts naar een Pluriversity of the Arts’ kwamen deze (en andere) vragen aan bod in gesprekken met kunsteducatoren, kunstenaars en denkers, docenten en studenten, die elk op hun eigen manier ervaring hebben met het opzetten van alternatieve kunsteducatieve structuren:
Dat er een zekere urgentie wordt gevoeld bij het exploreren van deze vragen, is duidelijk. De wereld is dringend op zoek naar antwoorden, naar oplossingen voor tal van complexe en verontrustende problemen. Educatie en kunst bevinden zich in een totaal andere wereld dan pakweg vijftien jaar geleden. Daarnaast is er in recente jaren veel te doen geweest over de ‘toxische omgeving’ van kunsthogescholen.
Zie bijvoorbeeld L. ter Borg en C. Houtekamer, ‘Onderzoeksrapport zeer kritisch over bedrijfscultuur op Koninklijke Academie’, NRC, 23 maart 2021; X. Nibbeling, ‘Onderzoeksrapporten KABK en WdKA’, BK Informatie, 30 april 2021; A. Ribbens, ‘Kritisch rapport: Amsterdam Fashion Institute is geen veilige leer- en werkomgeving’, NRC, 30 juni 2021.
B. Taken en J. Boomgaard, ‘Between Romantic Isolation and Avant-Gardist Adaptation’, in: P. Gielen en P. De Bruyne (red.), Teaching Art in the Neoliberal Realm. Realism Versus Cynicism, Amsterdam: Valiz, 2012, pp. 87-100; S. Thorne, School. A Recent History of Self-Organized Art Education, Londen: Sternberg Press, 2017.
Zo noemde
Andere voorbeelden: 1. De School of Missing Studies (2013-2015), een tijdelijk masterprogramma van het Sandberg Instituut, geïnitieerd door Sabine von Fischer, Ivan Kucina, Bik van der Pol en anderen; Bik van der Pol, ‘Do You See the Signal?’, in: Bik van der Pol (red.), School of Missing Studies, Sandberg Series 1, Londen: Sternberg Press, 2017, pp. 27-52; Thorne, School, 2017, pp. 336-347; . 2. De School of Improper Education, opgezet door het KUNCI Study Forum & Collective (Indonesië), richt zich op het kritisch bevragen van de notie van autoriteit in kennisproductie; Open Call for KUNCI School of Improper Education; KUNCI Study Forum & Collective, Letters. The classroom is burning, let’s dream about a School of Improper Education, Brooklyn, NY: Ugly Duckling Presse, 2020.
Zoals de Copenhagen Free University, dat los van enig instituut is opgericht door Henrietta Heise en Jakob Jakobsen, met als ‘standplaats’ hun eigen appartement in Kopenhagen. Door middel van ‘socialized research’ werd er gewerkt rond thema’s als institutionalisering en kennisproductie (Thorne, School, 2017, p. 193).
No School, geïnitieerd vanuit ArtEZ, is een groeiende beweging die zich focust op het experimenteren met verschillende vormen van leren, waarbij creativiteit centraal staat. I. Ouwens, F. Camuti en B. Stevens (red.), No School Manifesto. A Movement of Creative Education, Amsterdam: Valiz, 2020. Ook interessant is No University, een internationale gemeenschap van makers en wetenschappers gericht op het interdisciplinair en non-reductionistisch benaderen van sociale vraagstukken; J. Lutters, No University. A Creative Turn in Higher Education, Arnhem: ArtEZ Press, 2021; No University.
Zoals de Anti-University of London (1968-1971), opgericht door David Cooper en Alan Krebs. De volledig zelfstandig functionerende Anti-University telde een faculteit van veertig tot vijftig mensen: psychiaters, psychoanalytici en politieke theoretici; de focus lag op machtsstructuren en leren. Thorne, School, 2017, p. 200; Anti University en Anti University of London.
Right here we are at the center of revolution.
Thorne, School, 2017, p. 36.
CalArts staat voor California Institute of the Arts (Santa Clarita, Californië).
Toen de ernst van de crises waarmee we te maken hadden duidelijk werd, kwam er meer aandacht voor de kracht van verbeelding en creativiteit; zie bijvoorbeeld M. Kruk, ‘Een crisis is ook altijd een kwestie van verbeelding’, Filosofie Magazine, 26 februari 2021, filosofie.nl; Jaap Tielbeke, ‘Crisis van de verbeelding’, De Groene Amsterdammer, nr. 34, 23 augustus 2017; Ruben Jacobs, Artonauten. Op expeditie in het Antropoceen, Rotterdam: V2-Publishing, 2018; Merlijn Twaalfhoven, Het is aan ons. Waarom we de kunstenaar in onszelf nodig hebben om de wereld te redden, Amsterdam: Atlas Contact, 2020.
Rudi Laermans, Lieven De Cauter en Karel Vanhaesebrouck, Klein lexicon van het managementjargon. Een kritiek van de nieuwe newspeak, Antwerpen: EPO, 2016; M. Vaerman, ‘De x-factor van het managementjargon (doorprikt)’, Rekto Verso, 27 maart 2017.
Het dromen waar ik op doel omvat veel vrijheid, en weinig vrijblijvendheid. Dit dromen is radicaal, en weinig vrijblijvend, in de zin dat je het niet wegwuift als ‘maar een droom’, maar je er voor gaat staan. Voor het luchtkasteel dat voor je geestesoog ontstaat. Voor een toekomstvisioen. Voor de waarden die erin tevoorschijn komen. Hoe anders kun je dat wat er nog niet is exploreren, leren kennen? Hoe kun je leren over het andere, waar je geen ervaring mee hebt? Hoe anders die sprong in het luchtledige te wagen om de wortels van het systeem te veranderen?
Hoewel het een grote mate van vrijheid omvat, zie ik het radicale dromen, het verbeelden van andere mogelijkheden, als iets anders dan het onbeperkte fantaseren. Zoals de Spaanse filosoof Marina Garcés schrijft:
M. Garcés, ‘Learning Strangeness’, in: Pablo Martinez, Emily Pethick en What, How & for Whom / WHW (red.), Artistic Ecologies, Londen: Sternberg Press, 2021.
En:
M. Simons en J. Masschelein, ‘School, a Matter of Form’, in: Gielen en De Bruyne (red.), Teaching Art in the Neoliberal Realm, 2012, pp. 69-83, p. 80.
Simons en Masschelein, ‘School, a Matter of Form’. Zie ook Gert Biesta, die ageerde tegen de ‘blinde’ opkomst van de eenentwintigste-eeuwse vaardigheden in het onderwijs: G. Biesta, ‘Kritische blik op toekomstig onderwijs. (On)zin van 21e-eeuwse vaardigheden’, HJK, 1 april 2016.
There is no time. We have no time.
(…) Maybe we are not just living busy lives, but our lives have become businesses; enterprises that actually never close.
Simons en Masschelein, ‘School, a Matter of Form’, p. 70.
Ibidem.
Ook
Interessant in dit kader is het boek van Devon Price, Laziness Does Not Exist. A Defense of the Exhausted, Exploited, and Overworked, New York: Atria, 2021. Hierin onderzoekt hij hoe we onze waarde koppelen aan productiviteit, met alle gevolgen van dien, en hoe we dit kunnen doorbreken. Zie ook Devon Price, ‘Laziness Does Not Exist. But Unseen Barriers Do’, Medium, Humans 101, 23 maart 2018, .
Grenzen bakenen een ruimte af en vormen zo een enclosure – met een binnen en een buiten.
Ze kaderen en beperken, maar kunnen tegelijkertijd ook vrijheid bieden, in de vorm van een vrijplaats, een plek waarin iets anders kan of mag dan buiten die plek. Op deze manier beschermen de grenzen de ruimte er binnenin.
Simons en Masschelein, ‘School, a Matter of Form’, p. 72.
Els Cornelis is relationeel kunstenaar, docent en onderzoeker aan HKU School of Fine Art en HKU School of Creative Transformation. Bij HKU School of Fine Art is ze de projectleider en initiator van het onderzoek naar de mogelijkheden van een nieuw model voor de kunsthogeschool – een PLURIVERSITY OF THE ARTS - waarbij procesmatige dekolonisering en meerstemmigheid de basis vormen. Daarnaast is ze betrokken bij ArtEZ Studium Generale waar ze in (tijdelijke) projecten (samen)werkt aan het exploreren van alternatieve, en meer inclusieve manieren van werken binnen kunsteducatie.
En wie heeft de grenzen gemaakt, en voor wie, en vanuit welk mens- en wereldbeeld? En vanuit welk beeld over kunst en educatie?
Waar de één een vrijplaats ervaart, ervaart de ander wellicht vooral de grenzen. De ruimte binnen kunsthogescholen is niet voor iedereen, op elk moment, op elke plek, even toegankelijk of inclusief. De grenzen zijn voor sommigen harder dan voor anderen. De feministische denker Sara Ahmed omschrijft het werk met betrekking tot diversiteit in bijvoorbeeld onderwijsinstituten als wall work, ofwel muurwerk:
S. Ahmed, What’s the Use? On the Uses of Use, Durham, NC: Duke University Press, 2019, p. 151.
Het is interessant om hier het begrip unlearning te vermelden, gemunt door de literair theoreticus en feministisch criticus Gayatri Chakravorty Spivak, een term die een grote bron van inspiratie vormt voor
Revolution proceeds toward violence to subvert and replace, and leaves the question of justice to later, to whomever is holding the whip (…). Master becomes slave; slave becomes the new master. Power remains constant.
Rebellion on the other hand turns, and this turn (in turn) brings a struggle back to questions that previously appeared settled and resolved, and infuses them with other desires, other judgements. Things have changed, and with them a different subject emerges – a new subject.
S. Pierce, ‘As If!’, in: Bik van der Pol (red.), School of Missing Studies, 2017, pp. 87-100.
Jacqueline van Stekelenburg, hoogleraar sociale verandering en conflict aan de Vrije Universiteit van Amsterdam, op NPO Radio 1, 26 oktober 2021.
They are demanding to be recognized and to be valued; they are exercising a right to appear and to exercise freedom; they are calling for a viable life.
J. Butler, ‘For and Against Precarity’, Tidal: Occupy Theory, Occupy Strategy, nr. 1, december 2011. Dit citaat doet me sterk denken aan de ideeën van
J. Butler, ‘So What Are the Demands’,Tidal: Occupy Theory, Occupy Strategy, nr. 2, december 2011.
Sometimes you have to imagine in a radical way that makes you seem a little crazy, that puts you in an embarrassing light, in order to open up a possibility that others have already closed down with their knowing realism.
Masha Gessen, ‘Judith Butler Wants Us to Reshape Our Rage’,The New Yorker, 9 februari 2020.
De oorspronkelijke titel van deze interviewreeks, ‘Future of the Art School’, werd – terecht – bekritiseerd door de door ons geïnterviewde relationeel kunstenaar en onderzoeker
Zie het interview met
Naast de kanttekeningen van
Arturo Escobar, Designs for the Pluriverse. Radical Interdependence, Autonomy, and the Making of Worlds, Durham, NC: Duke University Press, 2018.
Idem, p. xvi.
Een disclaimer is hier wellicht op zijn plaats. ‘Veel werelden’ betekent hier niet een uitbreiding van de keuzemogelijkheden, ‘een neoliberale flexibiliteit waarbij we alles nemen wat we leuk vinden of waarvan we denken dat we het nodig hebben’. De door ons geïnterviewde kunstenaar
Een wereld waarin vele werelden passen, resulteert in een future with futures – een toekomst waarbij we ons niet zozeer richten op (eenduidige) vooruitgang of accumulatie, zoals bepaald door de Verlichting,
Zie voor kritische kanttekeningen met betrekking tot het (westerse) begrip van vooruitgang, innovatie en accumulatie van kennis de interviews met
Escobar, Designs for the Pluriverse, pp. 117-118. Escobar baseert zich hier op het begrip sustainment van Tony Fry, filosoof en designtheoreticus; zie bijvoorbeeld.
J. Boessen, ‘Wat is er mis met de kunstacademie? Deel II, Hoe het avant-gardisme kunstonderwijs in de weg zit’, Mister Motley, 22 april 2021; ook interessant is J. Boessen, ‘Wat is er mis met de kunstacademie? Op zoek naar weeffouten in het kunstonderwijs’, Mister Motley, 21 december 2020. Gielen en De Bruyne (red.), Teaching Art in the Neoliberal Realm (zie noot 6). Zie voor de invloed van het neoliberalisme, met daaraan gerelateerd het idee van maakbaarheid, de vrijemarktwerking en privatisering, op de vorming van onze identiteit: P. Verhaeghe, Identiteit, Amsterdam: De Bezige Bij, 2012.
In het interview dat we met haar hadden, beschrijft
Daarnaast gaat het ook in de andere interviews veelvuldig over de invloed van het neoliberalisme (met daaraan gerelateerd de focus op productie, competitie en individualisme) op het kunstenveld en de kunsteducatie; zie bijvoorbeeld de interviews met
Hoe zou de kunsthogeschool eruitzien als we de grenzen waar we tegenaan lopen even loslaten (Garcés), het als onze ethische plicht zien om onrealistisch te zijn (Butler) en met elkaar radicaal dromen over een andere mogelijkheid? Beter nog, een mogelijkheid die andere mogelijkheden omvat, een wereld waarin vele werelden passen (Escobar): een Pluriversity of the Arts.
Momenteel werk ik aan het onderzoeksproject (Towards) A Pluriversity of the Arts, dat uitgevoerd wordt aan de HKU. In dit project ligt de focus op het procesmatig dekoloniseren en het verkennen van meerstemmig (samen)werken en (samen) leren in kunsteducatie. Een collectief van studenten en docenten vormt hiertoe een prikkelende, activerende, artistieke guerrillabeweging die artistieke interventies en strategieën ontwikkelt en uitvoert om dit met elkaar te onderzoeken, uit te bouwen en te implementeren in de opleidingen van HKU School of Fine Art en daarbuiten.
Welke werelden, welke realiteiten en welke relaties zouden we (h)erkennen? Welke nieuwe gedachten, nieuwe (ver)beeld(ing)en zouden ontstaan? Welke andere manieren van denken, van (samen)leren, van (samen)werken zouden zich vormen? Wat voor soort werk zouden we maken? Welke ruimte(s) en artistieke praktijken zouden zich ontwikkelen?
Zie voor een eerdere verkenning van de mogelijke invloed van andere manieren van communiceren op kunst en kunsteducatie: Els Cornelis is relationeel kunstenaar, docent en onderzoeker aan HKU School of Fine Art en HKU School of Creative Transformation. Bij HKU School of Fine Art is ze de projectleider en initiator van het onderzoek naar de mogelijkheden van een nieuw model voor de kunsthogeschool – een PLURIVERSITY OF THE ARTS - waarbij procesmatige dekolonisering en meerstemmigheid de basis vormen. Daarnaast is ze betrokken bij ArtEZ Studium Generale waar ze in (tijdelijke) projecten (samen)werkt aan het exploreren van alternatieve, en meer inclusieve manieren van werken binnen kunsteducatie.
Het dominante perspectief kan enkel doorbroken worden door het verwelkomen van een diversiteit aan mensen, inhouden én manieren van werken. Hier is werk voor nodig. En tijd, om los te breken van de waan van de dag, waarin we rennen, hollen, vliegen. De grenzen van de tijd maken verbeelding onmogelijk en stellen ons enkel in staat om quick fixes aan te brengen.
We hebben het nodig om te vertragen, zodat we kunnen versnellen. De kans is namelijk groot dat het verdere ‘vlugge repareren’ enkel tot vertraging leidt.
A. Ardon, Traag versnellen. Reflectief en krachtig veranderen in het NU, Amsterdam: Boom, 2020.
Zie voor een concrete invulling van waarden als zorg, empathie en betrokkenheid in kunsteducatie onder meer de interviews met
Op deze manier kunnen we niet alleen een afspiegeling worden van een sterk diversifiërende wereld en werkveld, maar kunnen kunsthogescholen bijdragen aan andere visies. Zo volgen we niet alleen de actuele ontwikkelingen, maar kunnen we deze ook initiëren en de aanjager van verandering worden. Dan bevinden we ons niet op een min of meer toevallige wijze, ingegeven door de omstandigheden, in het centrum van de rebellie, maar belichamen en expliciteren we deze positie. Kunst kan dan, zoals
When you challenge how spaces are occupied, you learn how spaces are occupied.
S. Ahmed, Complaint!, Durham, NC: Duke University Press, 2021, p. 137.
Zie Thorne, School, 2017, voor een overzicht van inspirerende, self-organized initiatieven. Daarnaast verwijs ik graag naar het interview met
Let’s think and dream about what we can do together
outside the walls of the classroom. Maybe then, we can break
those walls from the outside?
KUNCI Study Forum & Collective, Letters, 2020, p. 4.
Experimenteren houdt in dat we de uitkomst niet weten. Dat we (figuurlijk, of wie weet misschien wel letterlijk) met onze voeten in de klei staan en iets anders doen, iets waar we geen ervaring mee hebben. Dat houdt in dat we ons oncomfortabel zullen voelen. Het is geen bekend terrein; er zijn geen automatismen meer.
Dat het niet altijd duidelijk is welk concreet effect dit uiteindelijk zal bewerkstelligen, wordt door het duo Bik van der Pol in het kader van de tijdelijke master aan het Sandberg Instituut, School of Missing Studies, als volgt beschreven:
In applying Althusser’s thoughts on space that is not a given, not pre-scripted, but one that emerges from practice, from use, that is messy and possibly even violent (to shape the future we need to experience the awkwardness of uncertainty), then such a space may have to resist efficiency, functionality, and productivity, because the outcome or product is (and needs to be allowed to be) unsure. When that happens, and a complex process is set in motion that involves unseen correspondences between things and actions, change may hold.
Bik van der Pol, ‘Do You See the Signal?’, 2017, p. 26.
Terugkijkend op de gesprekken die we in deze reeks hebben gevoerd, merk ik dat elk gesprek bijdraagt aan de mogelijkheid om verder te dromen, én verder concreet te worden. Ik heb daarom een aantal citaten geselecteerd en gegroepeerd rond specifieke thema’s: waarden, (ont)leren, relatie, evaluatie, sociale ruimte, collectiviteit, autoriteit, maatschappelijke impact en fysieke ruimte, waarbij niet alleen dromen, verbeeldingen en (gedachte-)experimenten aan bod komen, maar ook de grenzen van de huidige situatie. Er is hierbij expliciet gekozen om de verschillende stemmen zelf te laten spreken. Zodat je niet alleen de woorden van deze radicale dromers kunt lezen, maar ze ‒ bij wijze van spreken ‒ ook kunt horen, kunt proeven en ruiken, en je zelf de relaties tussen deze verschillende werelden of realiteiten kunt laten ontstaan.
En je zo met ons mee kunt dromen over andere mogelijkheden.
Welke kleinste stap kan
jij
vandaag
zetten
in de richting van deze droom?
In de workshops die in 2021-2022 over dit thema aan de ArtEZ, HKU en Willem de Kooning Academie werden georganiseerd, werd het radicaal dromen ingebed in mediteren en makend onderzoeken. Dit was een van de vragen en hij is geïnspireerd op ‘de kleinste stap’-oefening in ACT (Acceptance and Commitment Therapy). Deze oefening helpt om het leven naar je waarden concreet te maken. Zie voor meer informatie over ACT: Russ Harris, The Happiness Trap. How to Stop Struggling and Start Living. A Guide to ACT, tweede druk, Durban, Zuid-Afrika: Trumpeter, 2008; S. Hayes en S. Smith, Uit je hoofd, in het leven. Een werkboek voor een waardevol leven met mindfulness en Acceptatie en Commitment Therapie, Amsterdam: Uitgeverij Nieuwezijds, 2006. Zie voor meer informatie over de workshops bijvoorbeeld
Pluriversity of the Arts
en
Pluriversity of the Arts werksessie.