Radicaal dromen, slotessay

Els Cornelis

Foto: Lars Keppel

Els Cornelis is a relational artist, lecturer and researcher at HKU School of Fine Art and HKU School of Creative Transformation. At HKU School of Fine Art, she is the project leader and initiator of the research into the possibilities of a new model for the art school - a PLURIVERSITY OF THE ARTS - in which process-based decolonization and multiperspectivity form the basis. She is also involved in ArtEZ Studium Generale where she collaborates on (temporary) projects to explore alternative and more inclusive ways of working within arts education.

In dit slotessay Radicaal Dromen pleit Els Cornelis voor dromen zonder vrijblijvendheid. Dromen dat kan helpen om richting te bepalen in een tijd vol urgenties. Dromen om andere mogelijkheden te exploreren en te breken met wat ons niet (meer) dient. Dromen over andere ruimtes en een kunsthogeschool van de toekomst, een ‘Pluriversity of the Arts’, dat door het delen van realiteiten en meerstemmigheid een optimale leeromgeving vormt waarbij iedereen welkom is.

In een campagne om kunsteducatie meer op de kaart te zetten werden in 2013 in Los Angeles bussen en metro’s beschilderd. John Baldessari (1931-2020), conceptueel kunstenaar en kunsteducator, koos voor de woorden ‘Learn to Dream’. Want:

Just learning information is not enough. It’s necessary to dream.

Diezelfde Baldessari ging ervan uit dat het onmogelijk was om kunst als zodanig aan te leren; het was enkel mogelijk om de voorwaarden, de omgeving te creëren. In zijn woorden:

You can just sort of set the stage for it.

Waaruit bestaat die omgeving van leren dan? En hoe die te creëren, wat is ervoor nodig? Hoe ziet de kunsthogeschool van de toekomst eruit? Hoe ruikt, klinkt en smaakt ze? Welke waarden staan centraal en hoe uiten deze zich?

Wat als je vrij kon dromen?

*

In de interviewreeks ‘Van een University of the Arts naar een Pluriversity of the Arts’ kwamen deze (en andere) vragen aan bod in gesprekken met kunsteducatoren, kunstenaars en denkers, docenten en studenten, die elk op hun eigen manier ervaring hebben met het opzetten van alternatieve kunsteducatieve structuren: Jack Bardwell, Camille Barton, Daniela Fais, Pascale Gatzen, Pascal Gielen, Jeanne van Heeswijk, Annette Krauss, Sophie Krier, Michelle Teran, Willem van Weelden en Louwrien Wijers.

Dat er een zekere urgentie wordt gevoeld bij het exploreren van deze vragen, is duidelijk. De wereld is dringend op zoek naar antwoorden, naar oplossingen voor tal van complexe en verontrustende problemen. Educatie en kunst bevinden zich in een totaal andere wereld dan pakweg vijftien jaar geleden. Daarnaast is er in recente jaren veel te doen geweest over de ‘toxische omgeving’ van kunsthogescholen. Klachten over een torenhoge werkdruk voor studenten, een sociaal onveilige en weinig inclusieve omgeving, nefaste effecten van de machtsstructuren, een te ver doorgevoerde zakelijkheid… Wat de negatieve aspecten ook waren, ze zaten duidelijk een optimale leeromgeving in de weg.

Door de geschiedenis heen heeft het kunstonderwijs al een behoorlijk aantal vormen gekend. Van de ‘klassieke’ academie tot het door romantische noties bepaalde kunstonderwijs. Van het Bauhaus tot de Free International University for Creativity and Interdisciplinary Research van Joseph Beuys. Van de neoliberaal georiënteerde kunsthogescholen van dit moment tot initiatieven die zichzelf uitroepen tot autonome ‘School’ of ‘University’, of juist ‘No School’ of ‘Anti-University’. Telkens vragen tijden van verandering om het herzien van de waarden en uitgangspunten.

Jack Bardwell
interview met Jack Bardwell

*

Right here we are at the center of revolution.

Deze uitspraak komt uit de notulen van een van de eerste overleggen van CalArts, dat in 1970 in Los Angeles de deuren opende. Een tijd van protesten tegen Vietnam en acties voor de gelijkheid van minderheidsgroepen.

Nu is er opnieuw een tijd aangebroken van grote verandering. Ook al voelt dit voor sommigen misschien als een tijd van revolutie, de richting lijkt minder helder dan toen.

Dromen kan helpen om richting te bepalen. Om te breken met wat is en niet (meer) dient. In de afgelopen tijd was dromen not done – het was voorbehouden aan de idealisten (en dat was geen compliment), aan de dagdromers, aan de vaak als onsuccesvol bestempelde kunstenaars. Dromen of verbeelden werd niet gerekend tot de gewenste manieren van werken en efficacy (met opzet gebruik ik hier de Engelse term: dergelijke managementtermen horen immers bij de newspeak van het neoliberalisme en het daaraan gerelateerde managerialisme dat efficiëntie en kostenbesparing als hoogste waarden hanteert). Wat wél gezien werd als uiterst efficiënt, zijn de quick fixes.

Quick fixes bevestigen echter vaak de status quo. Het gaat om het snel repareren van de kwalijke gevolgen van een ontstane situatie, om vasthouden aan wat is.

Niet dat dit niet goed kán zijn, deze vlugge reparaties. Als een huis staat, dan staat het. Dan zou je wel gek zijn om het af te breken als het ook onderhouden kan worden door een extra schilderbeurt of het vervangen van wat houtwerk. Maar wat als je meer en meer merkt dat het huis mee beweegt met elke fikse windvlaag, het dak keer op keer lekt, het beton van de fundering rot begint te vertonen of misschien zelfs nooit goed is geweest? Hoe ver ga je met dat keer op keer repareren?

*

Het dromen waar ik op doel omvat veel vrijheid, en weinig vrijblijvendheid. Dit dromen is radicaal, en weinig vrijblijvend, in de zin dat je het niet wegwuift als ‘maar een droom’, maar je er voor gaat staan. Voor het luchtkasteel dat voor je geestesoog ontstaat. Voor een toekomstvisioen. Voor de waarden die erin tevoorschijn komen. Hoe anders kun je dat wat er nog niet is exploreren, leren kennen? Hoe kun je leren over het andere, waar je geen ervaring mee hebt? Hoe anders die sprong in het luchtledige te wagen om de wortels van het systeem te veranderen?

Hoewel het een grote mate van vrijheid omvat, zie ik het radicale dromen, het verbeelden van andere mogelijkheden, als iets anders dan het onbeperkte fantaseren. Zoals de Spaanse filosoof Marina Garcés schrijft:

Fantasy works with the absence of limits, whereas the imagination explores what can happen if we have a looser relationship with them.

En:

(…) the relationship between the imagination and the limits (the bars) is being able to break through. The imagination dies only when the enclosure is absolute.

*

Jongeren belichamen energie, daadkracht en een frisse blik – precies die eigenschappen die nodig zijn om de urgente vraagstukken waar we voor staan aan te pakken, zo wordt vaak gedacht. Het onderwijs wordt hierbij gezien als een belangrijke schakel.

Sociale, culturele en economische problemen worden zo goed als een-op-een vertaald naar ‘leerproblemen’ en ‘het onderwijs [is] dé plek om met oplossingen te komen’. De Belgische sociaal filosofen Maarten Simons en Jan Masschelein schetsen hoe onderwijsdoelen, bekeken vanuit een focus op directe inzetbaarheid (employability), herkaderd worden in termen van (inzetbare) competenties, ook competenties gericht op creativiteit en culturele participatie. De tijd binnen de opleiding, zo efficiënt mogelijk ingezet, wordt gezien als een resource die gemanaged moet worden, waarbij prioriteiten, investering en verwachte opbrengst tegen elkaar worden afgewogen.

There is no time. We have no time.

(…) Maybe we are not just living busy lives, but our lives have become businesses; enterprises that actually never close.
*
Simons en Masschelein, ‘School, a Matter of Form’, p. 70.

In welke mate resulteert het ‘druk, druk, druk’ van onze entrepreneurial selves in een absolute begrenzing, de absolute enclosure waar Garcés het over heeft? Hoeveel vrijheid rest er als de tijd onze ruimte op deze manier inperkt, en de focus grotendeels op productie, productiviteit en opbrengst is gericht? Biedt dit voldoende ruimte (en tijd) om de kaders – de grenzen – kritisch te bevragen, op te rekken of misschien zelfs door elkaar te schudden? En volstaat dit om tot echte oplossingen te komen? Kunnen er fundamenteel andere antwoorden verrijzen vanuit hetzelfde (denk- en handelings)kader als van waaruit de problemen in eerste instantie ontstaan zijn, of is daarvoor een andere ruimte nodig?

Hoe kunnen we deze ruimte anders inrichten en laten breken met (of onderbreken van) wat er al is?

Hoe leren we jongeren te dromen?

*

Grenzen bakenen een ruimte af en vormen zo een enclosure – met een binnen en een buiten.

Ze kaderen en beperken, maar kunnen tegelijkertijd ook vrijheid bieden, in de vorm van een vrijplaats, een plek waarin iets anders kan of mag dan buiten die plek. Op deze manier beschermen de grenzen de ruimte er binnenin.

Pascal Gielen
Interview met Pascal Gielen

Camille Barton
Interview met Camille Barton

Het woord ‘school’ heeft zijn etymologische wortels in het Griekse σχολή (scholè), dat ‘vrije tijd’ betekent – een plek waar, los van verwachtingen en los van productie, geëxperimenteerd en gespeeld kan worden. In welke mate bieden onze kunsthogescholen vandaag de dag een vrijplaats? Hoeveel (artistieke, sociale, mentale en onderwijs)ruimte is er om werkelijk te dromen over andere mogelijkheden? Met elkaar, met studenten?

En wie heeft de grenzen gemaakt, en voor wie, en vanuit welk mens- en wereldbeeld? En vanuit welk beeld over kunst en educatie?

Waar de één een vrijplaats ervaart, ervaart de ander wellicht vooral de grenzen. De ruimte binnen kunsthogescholen is niet voor iedereen, op elk moment, op elke plek, even toegankelijk of inclusief. De grenzen zijn voor sommigen harder dan voor anderen. De feministische denker Sara Ahmed omschrijft het werk met betrekking tot diversiteit in bijvoorbeeld onderwijsinstituten als wall work, ofwel muurwerk:

You sense how repetition becomes a sore point: if you throw yourself against a wall, it is you that gets sore. And what happens to the wall? All you seem to have done is scratched the surface. And this is what diversity work can feel like: scratching the surface, scratching at the surface.

*

Radicaal dromen heeft een vrijplaats nodig. Een ruimte die los staat van het efficiëntiedenken. Tegelijkertijd beweegt, schuurt of botst het tegen de grenzen aan en daardoor worden grenzen zichtbaar en voelbaar. Deze ervaringen katapulteren het verlangen, nog verder, naar andere mogelijkheden, andere ruimtes. Het verlangen naar het doorbreken van kaders die niet dienen, het losweken van de te vaste grenzen die bepaald worden door een dominant perspectief. Een perspectief dat niet eerder bevraagd werd, dat zo hoort te zijn, niet anders lijkt te kunnen zijn.

Het verlangen naar structureel andere mogelijkheden en andere ruimtes wordt niet beantwoord door iemand anders op de stoel van de macht te zetten. Het gaat om een andere beweging, een waarbij we onszelf inzetten. Ik citeer de Ierse kunstenaar Sarah Pierce:

Revolution proceeds toward violence to subvert and replace, and leaves the question of justice to later, to whomever is holding the whip (…). Master becomes slave; slave becomes the new master. Power remains constant.

Rebellion on the other hand turns, and this turn (in turn) brings a struggle back to questions that previously appeared settled and resolved, and infuses them with other desires, other judgements. Things have changed, and with them a different subject emerges – a new subject.

Misschien is deze tijd van verandering niet zozeer te typeren als een tijd van revolutie, maar eerder als een van rebellie. Er lijkt geen duidelijke, vastomlijnde richting te zijn; er zijn (ver)beeld(ing)en die elkaar (kunnen) aanraken en voeden. Er is geen lijst met gewenste of geëiste aanpassingen opgesteld die als quick fixes doorgevoerd kunnen worden – die gaan immers uit van het systeem dat er is. Radicaal dromen gaat juist uit van andere mogelijkheden.

Ik verwijs hier graag naar de analyse van de Amerikaanse filosoof Judith Butler over de Occupy-beweging, die als een internationale protestbeweging in 2011 ontstond, geen centrale organisatie had en als voorbeeld diende voor andere demonstraties en bewegingen, zoals #metoo en Black Lives Matter. Butler stelt dat de Occupy-beweging werd aangewakkerd door waarden:

They are demanding to be recognized and to be valued; they are exercising a right to appear and to exercise freedom; they are calling for a viable life.

Een van de grote kritiekpunten op de Occupy-beweging was dat er geen concrete, eenduidige eisen kwamen. ‘Wat zijn de eisen?’, werd vaak gevraagd (denk: zodat we die ‒ al dan niet ‒kunnen inwilligen, quick kunnen fixen, en weer terug kunnen naar business as usual).

Butler weerlegt en kadert deze kritiek. Want ook al zouden de waarden waar de Occupy-beweging voor staat, worden vertaald in een lijst met concrete eisen, dan kan de inwilliging daarvan nooit congruent zijn met de systeemverandering waarnaar wordt verlangd. Een lijst met eisen verhindert dat we de relaties zien tussen de verschillende aspecten ‒ de werking van het systeem, de algemenere structuur ‒ en het reageren daarop. Bovendien wordt deze lijst met eisen meestal voorgelegd aan het systeem dat juist de problemen (zoals ongelijkheid) heeft voortgebracht. En ook: vragen om een lijst met eisen bevestigt het idee dat een radicale breuk met het systeem zelf niet onderhandelbaar is. Het systeem is immers nu eenmaal zo, het is een gegeven en is niet te veranderen. Het zou dan ook onrealistisch (lees: gek) zijn om daar anders over te denken.

Onrealistisch? Butler poneert dat het onze ethische plicht is om onrealistisch te zijn.

Sometimes you have to imagine in a radical way that makes you seem a little crazy, that puts you in an embarrassing light, in order to open up a possibility that others have already closed down with their knowing realism.

*

De oorspronkelijke titel van deze interviewreeks, ‘Future of the Art School’, werd – terecht – bekritiseerd door de door ons geïnterviewde relationeel kunstenaar en onderzoeker Sophie Krier. Ze vroeg zich af: hoezo één toekomst? Hoezo één school? Krier nam ons mee in het denken van de Colombiaans-Amerikaanse antropoloog Arturo Escobar, die in het boek Designs for the Pluriverse op de crisis wijst waarin we ons bevinden. Een crisis die is ontstaan vanuit het beschavingsmodel dat is geënt op de westerse, patriarchale, kapitalistische moderniteit. Hij pleit voor een andere manier van denken, van leven, van relateren, waarbij we oog hebben voor het bestaan van verschillende werelden en verschillende realiteiten die met elkaar verbonden zijn. In dit kader citeert Escobar de Mexicaanse antikapitalistische revolutionaire beweging van de Zapatistas:

A world where many worlds fit.

Een disclaimer is hier wellicht op zijn plaats. ‘Veel werelden’ betekent hier niet een uitbreiding van de keuzemogelijkheden, ‘een neoliberale flexibiliteit waarbij we alles nemen wat we leuk vinden of waarvan we denken dat we het nodig hebben’. De door ons geïnterviewde kunstenaar Jeanne van Heeswijk wijst erop dat de tijd van ‘à la carte’-leven voorbij is en meent, hierbij verwijzend naar de eerdergenoemde filosoof Marina Garcés, dat commitment in relatie staat tot het delen van realiteiten.

Een wereld waarin vele werelden passen, resulteert in een future with futures – een toekomst waarbij we ons niet zozeer richten op (eenduidige) vooruitgang of accumulatie, zoals bepaald door de Verlichting, maar op Sustainment, het behouden van het pluriversum in plaats van het vernietigen ervan. Dan is futuring mogelijk. En dat vraagt om andere manieren van denken, zijn en handelen.

*

Ook al zijn er veel verschillende kunsthogescholen en veel verschillende opleidingen, toch worden deze veelal gestuurd door een dominant perspectief van avant-gardistische/modernistische en neoliberale denkbeelden. Onderwijs is in geen geval objectief of neutraal te noemen, ook het huidige onderwijs niet. Het dominante perspectief zorgt voor een inperking van de toegankelijkheid van het onderwijs, legt veel druk op de studenten en werkt individualisme, competitie, eenzaamheid en machtsstructuren in de hand. In het licht van de complexe diversiteit van de wereld en van de studenten getuigt het bovendien van een beperkte zienswijze op hun vorming en op wat kunst en kunsteducatie in de hedendaagse context kunnen zijn.

Hoe zou de kunsthogeschool eruitzien als we de grenzen waar we tegenaan lopen even loslaten (Garcés), het als onze ethische plicht zien om onrealistisch te zijn (Butler) en met elkaar radicaal dromen over een andere mogelijkheid? Beter nog, een mogelijkheid die andere mogelijkheden omvat, een wereld waarin vele werelden passen (Escobar): een Pluriversity of the Arts. Een wereld waarin de kwaliteiten van kunst en kunsteducatie centraal staan. Waarin gewerkt wordt vanuit het delen van realiteiten en meerstemmigheid.

Welke werelden, welke realiteiten en welke relaties zouden we (h)erkennen? Welke nieuwe gedachten, nieuwe (ver)beeld(ing)en zouden ontstaan? Welke andere manieren van denken, van (samen)leren, van (samen)werken zouden zich vormen? Wat voor soort werk zouden we maken? Welke ruimte(s) en artistieke praktijken zouden zich ontwikkelen?

Willem van Weelden
Interview met Willem van Weelden

Annette Krauss
Interview met Annette Krauss

Jeanne van Heeswijk
Interview met Jeanne van Heeswijk

Louwrien Wijers
Interview met Louwrien Wijers

Michelle Teran
Interview met Michelle Teran

Pascale Gatzen
Interview met Pascale Gatzen

*

Het dominante perspectief kan enkel doorbroken worden door het verwelkomen van een diversiteit aan mensen, inhouden én manieren van werken. Hier is werk voor nodig. En tijd, om los te breken van de waan van de dag, waarin we rennen, hollen, vliegen. De grenzen van de tijd maken verbeelding onmogelijk en stellen ons enkel in staat om quick fixes aan te brengen.

We hebben het nodig om te vertragen, zodat we kunnen versnellen. De kans is namelijk groot dat het verdere ‘vlugge repareren’ enkel tot vertraging leidt. Tijd en ruimte zijn nodig om samen na te denken en te leren over werkelijk nieuwe structuren, over kunsteducatie die toegankelijk is voor iedereen. Waar leren en ontleren hand in hand gaan. Waar zorg, empathie en commitment geen gelukkige bijkomstigheden zijn, maar de basis vormen. Waar het instituut, zoals Daniela Fais het in het interview met haar zegt, niet koud en klinisch is, maar een plek kan zijn voor iedereen, een plek waar de studie rijker en de ervaring kleurrijker wordt.

Op deze manier kunnen we niet alleen een afspiegeling worden van een sterk diversifiërende wereld en werkveld, maar kunnen kunsthogescholen bijdragen aan andere visies. Zo volgen we niet alleen de actuele ontwikkelingen, maar kunnen we deze ook initiëren en de aanjager van verandering worden. Dan bevinden we ons niet op een min of meer toevallige wijze, ingegeven door de omstandigheden, in het centrum van de rebellie, maar belichamen en expliciteren we deze positie. Kunst kan dan, zoals Willem van Weelden stelt, fungeren als wegbereider, waarbij er een herijking plaatsvindt van wat het is om te leven, of om samen te leven.

*

Als de vrijblijvendheid van het dromen gehaald wordt, zijn botsingen met grenzen bijna een vanzelfsprekendheid.

When you challenge how spaces are occupied, you learn how spaces are occupied.

In de initiatieven die de laatste jaren het daglicht hebben gezien, werd veelal gekozen voor een plek in de schaduw. Voor kleinschaligheid. Zelforganisatie. Tijdelijkheid. Voor het experiment. Even weg van de soms te sterke grenzen, de strakke kaders en het efficiëntiedenken, om een vrijplaats, een scholè, te creëren. Om te experimenteren met andere manieren van (samen)werken, (samen) leren, (samen)zijn. En zo wellicht invloed te hebben op de muren van het instituut, zoals ook het Kunci Forum Study & Collective met de KUNCI School of Improper Education beoogt:

Let’s think and dream about what we can do together
outside the walls of the classroom. Maybe then, we can break
those walls from the outside?

Experimenteren houdt in dat we de uitkomst niet weten. Dat we (figuurlijk, of wie weet misschien wel letterlijk) met onze voeten in de klei staan en iets anders doen, iets waar we geen ervaring mee hebben. Dat houdt in dat we ons oncomfortabel zullen voelen. Het is geen bekend terrein; er zijn geen automatismen meer.

Dat het niet altijd duidelijk is welk concreet effect dit uiteindelijk zal bewerkstelligen, wordt door het duo Bik van der Pol in het kader van de tijdelijke master aan het Sandberg Instituut, School of Missing Studies, als volgt beschreven:

In applying Althusser’s thoughts on space that is not a given, not pre-scripted, but one that emerges from practice, from use, that is messy and possibly even violent (to shape the future we need to experience the awkwardness of uncertainty), then such a space may have to resist efficiency, functionality, and productivity, because the outcome or product is (and needs to be allowed to be) unsure. When that happens, and a complex process is set in motion that involves unseen correspondences between things and actions, change may hold.

*

Terugkijkend op de gesprekken die we in deze reeks hebben gevoerd, merk ik dat elk gesprek bijdraagt aan de mogelijkheid om verder te dromen, én verder concreet te worden. Ik heb daarom een aantal citaten geselecteerd en gegroepeerd rond specifieke thema’s: waarden, (ont)leren, relatie, evaluatie, sociale ruimte, collectiviteit, autoriteit, maatschappelijke impact en fysieke ruimte, waarbij niet alleen dromen, verbeeldingen en (gedachte-)experimenten aan bod komen, maar ook de grenzen van de huidige situatie. Er is hierbij expliciet gekozen om de verschillende stemmen zelf te laten spreken. Zodat je niet alleen de woorden van deze radicale dromers kunt lezen, maar ze ‒ bij wijze van spreken ‒ ook kunt horen, kunt proeven en ruiken, en je zelf de relaties tussen deze verschillende werelden of realiteiten kunt laten ontstaan.

En je zo met ons mee kunt dromen over andere mogelijkheden.

*

Welke kleinste stap kan
jij
vandaag
zetten
in de richting van deze droom?