ArtEZ Studium GeneraleDeep Dive Online Courses
crs.341.timetijd2a4.webp

(hoe) Kun je TIJD manipuleren?

Les 2

Waar in de vorige les de tijdsbeleving en reflectie centraal stond en meer gerelateerd was aan je omgeving, gaan we in deze les op reis en ligt de nadruk op de verbeeldingskracht en op het omarmen van het onbekende als een creatieve stimulans. Een zogenaamde 'onzekerheidsvaardigheid' opent de deur naar nieuwe mogelijkheden en perspectieven, voor jou als kunstenaar en als docent. Kun je het niet-weten omarmen als een bron van inspiratie en innovatie binnen je werk en onderwijspraktijk?
In deze les stellen we het concept van het "niet weten" als een productieve kracht centraal. We hebben wederom een essay als onderlegger, maar gaan daar op creatieve en selectieve wijze mee om, en laten ons vooral inspireren door de kosmos.

Les 2 bestaat uit:

1. Andersoortige leraren
2. Gaten en Kosmos
3. Stilte en Afwezigheid
4. Vertragende Tijd en Makerschap

1. Andersoortige leraren

LEES
Lees hier het essay Als een alien op aarde kwam en een schilderij zag, dan zou die denken: wat doen deze mensen?

Het is een gesprek tussen kunstenaars Simon-Wald-Lasowski en Ryan Gander over hoe zij hun tijdsbeleving inzetten in hun makerschap. Zij stellen hierbij de vraag hoe het niet-weten een productieve kracht kan zijn. 
Ryan Gander - Clack, clack, thud (2013)
Ryan Gander - Clack, clack, thud (2013)
LEES In het essay staat het volgende:
"Als je een alien was die van Mars naar Aarde kwam en je zag een schilderij, dan zou je denken: Wat doen deze mensen? Ik dacht dat dit een ontwikkeld volk was, ze hebben cultuur en taal ontwikkeld, waarom is dat mens een canvas over een houten frame aan het spannen om er vervolgens olie op te smeren?"

VRAAG
Wat zou een alien in jouw optiek nog meer kunnen denken over de mens of aarde?

AUDIOFRAGMENT Bovenstaande vraag is ook kunstenaar Rinke Nijburg voorgelegd. Beluister hier zijn antwoord.
Nog een citaat uit het essay:
"Dat is compleet onlogisch! Objectief gezien. Het is iets heel doms om te doen, want je kunt alles doen. De kunstwereld vormt de enige plek in onze samenleving waar je kunt doen wat je wilt en compleet gestoord kunt zijn. We kunnen doen wat we willen en toch maken de meeste mensen dingen voor aan de muur."

Deze twee citaten laten zien dat iets dat onlogisch de denkoefening niet nutteloos maken. En daartoe willen we je stimuleren in les twee. Het artistieke denken ombuigen via de kosmos, om op nieuwe plekken uit te komen met betrekking tot je makerschap.
Ik heb een zoon en als ik naar hem kijk zie ik mezelf, maar dan de 2.0 versie.
Rinke Nijburg

kunstenaar - alien

We stellen Rinke Nijburg voor

Voor deze tweede les is Sophie naar aanleiding van het essay in gesprek gegaan met Rinke Nijburg (1964). Rinke is beeldend kunstenaar en docent schilderen bij de opleiding Docent Beeldende Kunst en Vormgeving en middels zijn werk onderzoekt hij het goddelijke in de kosmos en in de mens. Wat is die kosmos? Is de kosmos een wetenschappelijk afgebakend domein, of mag het ook een persoonlijke verkenning zijn waar beeld- en cultuurreferenties uit kunst, film, literatuur, religie en filosofie een voorlopig kloppende voorstelling vormen? Hoe kunnen we onze creativiteit inzetten in dit onderzoek en om anders te denken? Hoe goed kennen we onszelf, hoe kwetsbaar zijn we en wie is de alien in ons en in de ander?

AUDIOFRAGMENT
Rinke en Sophie maken kennis.
Rinke Nijburg, Ocean Ripple 2018 C-print 105 x 185 cm
Rinke Nijburg, Ocean Ripple 2018 C-print 105 x 185 cm
Image 1: The third flooding of the quay in Arnhem in three years caused by extreme rain fall and lack of unpaved surfaces for the water to immerse in.
Image 1: The third flooding of the quay in Arnhem in three years caused by extreme rain fall and lack of unpaved surfaces for the water to immerse in.

Nieuwe pedagogieën

In deze precaire tijden van crisis, ecologische neergang en snel veranderende landschappen vraagt de wereld - of schreeuwt zij misschien zelfs - om nieuwe pedagogieën. Martine van Lubeek (1999) alumna ArtEZ BEAR realiseerde zich dat haar belangrijkste leerervaringen plaatsvonden buiten het traditionele klaslokaal: aan de oevers van rivieren, meren en beken, in het bos en op de geplaveide straten van Arnhem. Meer nog dan door menselijke leraren, waren haar ervaringen beïnvloed door waterlichamen, mossen, bomen, planten en vele andere niet-mensen die zich op deze plaatsen bevonden. Zij koos voor gesitueerd leren door te doen, te voelen en aansluiting te zoeken bij haar omgeving.

AUDIOFRAGMENT
Beluister hier hoe Rinke denkt over aliens als leraar.
Biologe en filosofe Donna Haraway (1944) benadrukt het belang van dit soort kinship (verwantschap) in deze antropocentrische tijden: ‘Wie en wat we ook zijn, we moeten maken-met-worden-met-componeren-met,’ want volgens haar is dit de enige manier voor mensen om het Antropoceen te 'overleven' en de verhalen van de wereld over meerdere soorten te erkennen..

Meer informatie over het Antropoceen is hier te vinden in de online course LAND.

VRAAG
Welk aards of kosmologisch element kan jouw leraar zijn? En (hoe) kun je ermee componeren? Beschrijf dit in een kort essay dat je richt aan dit gekozen element.

Verder lezen/luisteren naar Martine van Lubeek op APRIA

2. Gaten en Kosmos

Het lijkt alsof kunstenaars steeds meer een druk voelen om bij te blijven in deze kosmische stroom, zo blijkt ook uit het essay van Gander en Wals-Lasowski. Bron.

De eisen van het moderne leven, de race om relevant te blijven in een snel veranderende wereld. Vanuit onze metaforische zienswijze net als planeten die uit hun baan worden geslingerd door de krachten van de kosmos, kunnen kunstenaars zich ook “verloren” voelen in de snelheid van het bestaan.

Tegelijkertijd kan de versnelde tijd ook een bron van inspiratie zijn. De vluchtigheid van het moment en de eeuwige zoektocht naar betekenis in een wereld die constant verandert. We gebruiken deze metaforische benadering om kunstenaars op een andere manier over tijd na te denken. We richten ons in deze online les op diverse films, maar ook op schrijvers zoals Marjolijn van Heemstra (1981).
Rinke Nijburg, 9 Exoplanets 2019 C-print ca 100 x 500 cm
Rinke Nijburg, 9 Exoplanets 2019 C-print ca 100 x 500 cm

HET GAT

Anouk en Sophie keken samen de film Interstellar (2014) waarin de aarde in de toekomst nagenoeg onbewoonbaar is geworden door uitputting van de natuurlijke grondstoffen. Een groep astronauten moet noodgedwongen op zoek naar een bewoonbare planeet. Een kans die zich voordoet wanneer er een wormgat wordt ontdekt in de buurt van Saturnus. Het betekent echter wel dat de hoofdpersoon Cooper (Matthew MC Conaughey (1969)) zijn gezin moet achterlaten. Fragment Interstellar (2014)
Going through the Wormhole
VRAAG
Wanneer ben jij weleens door een ‘gat’ gegaan, of merkte je dat je zaken ‘anders’ zag, omdat je je ineens aan de andere kant van iets bevond? Beschrijf je ervaring. En kan een dergelijk ‘gat’ ook een creatieve vondst zijn om in je artistieke werk iets anders te zien?

DENK eens na over filmTIJD. Want....hoe verloopt het TIJDpad eigenlijk in de film Interstellar?

KIJK naar dit fragment voor antwoorden: The scene of extreme time dilation in Interstellar
The Science of Extreme Time Dilation in Interstellar

LEEStip

Schrijfster Marjolijn van Heemstra (1981) schrijft in haar boek In Lichtjaren heeft niemand haast. Een pleidooi voor meer ruimte in ons leven. (2021) over onze volle agenda’s, ruimte in ons hoofd en ruimte in ons leven. Maar wat als we het bestaan vanaf de grootst denkbare afstand bekijken? Ze neemt je mee op een reis door de ruimte die we op aarde missen, maar de ruimte omringt ons tegelijkertijd overal.

De term ‘overzichtseffect’ werd in 1987 bedacht door auteur en ruimtefilosoof Frank White (1949) en heeft alles te maken het doormaken van een perspectiefwisseling. De mens meet zich vanuit de ruimte een goddelijk perspectief aan op die aarde waarvan die, ontheemd en onthecht is. Het effect heeft een transformerende werking, omdat de astronaut de aarde als geheel ziet, en beseft dat het maar een klein stipje in het geheel is. Dit heeft een groter bewustzijn op de kwetsbaarheid van die aarde tot gevolg.
Ryan Gander - I\'m at 4%, Annet Gelink. Foto G.J. van Rooij
Ryan Gander - I'm at 4%, Annet Gelink. Foto G.J. van Rooij

KIJK-kosmos lijst

Voor extra verdieping en inspiratie hebben wij hier een film en serie lijst bij elkaar verzameld. Deze films bieden exploraties van het fenomeen TIJD, elk op hun eigen manier. Van het verkennen van de relativiteit van tijd in ruimtereizen zoals in Interstellar (2014) en The Martian (2015), tot de reflectie op de menselijke impact op de toekomst in Wall-E (2008). Dune (2021 en 2024) roept vragen op over tijd en macht, terwijl Tenet (2020) en Inception (2010) de grenzen van tijdreizen en realiteit uitdagen.

Everything, Everywhere All at Once (2022) verkent de complexiteit van het bestaan in verschillende dimensies en tijdlijnen. Arrival (2016) en Being John Malkovich (1999) nemen een meer filosofische benadering, waarbij ze de perceptie van tijd en identiteit onderzoeken. Deze films kunnen een rijke bron van inspiratie zijn, omdat ze de veranderlijke aard van tijd belichten en uitnodigen tot het verkennen van nieuwe inzichten. De lijst is voor jullie ter aanvulling.
crs.373.schermafbeelding20240902om125642.webp
DARK Season 1 Official Trailer # 2 (2017) Netflix Mystery TV Series HD

KIJK en MAAK

Het leven voltrekt zich chronologisch, althans zo wordt er hier in het westen voornamelijk over gedacht, maar zodra we erover na gaan denken, stilstaan bij onze herinneringen, zitten daar gaten in, verspringen tijden, zijn we zelfs stukken kwijt. Herinner je je verleden of misschien wel de foto’s die je terugkijkt? Of vormen die samen weer nieuwe verhalen? Je groeit, je wordt ouder. Dat heeft tot gevolg dat je ook steeds met een andere blik naar het verleden kijkt. In die zin zijn de dingen in het echte leven wellicht ook niet lineair.

Dat geeft te denken, hoe verloopt het leven eigenlijk? Als je het verleden steeds weer anders ziet doordat je zelf verandert, zie je de toekomst wellicht ook steeds anders. En wat zegt dat over het heden? Hoe verhouden verleden, heden en toekomst zich tot elkaar? Wat is de verbinding tussen deze drie? Herinneringen vormen vaak een inspiratie voor kunstenaars om werk te maken.
KIJK de volgende trailer van het eerste seizoen van de Duitse Netflix serie Dark (2017). De tijd verloopt hier in drie-eenheden. Heden, verleden en toekomst zijn met elkaar verbonden als in een eeuwige cyclus. Er zijn drie jaren (1953, 1986, 2019) die in parallelle werelden naast elkaar bestaan die zich herhalen in een cyclus van 33 jaar.

MAAK
Schets een tijdlijn van je leven, waarin je de voor jou belangrijke gebeurtenissen zichtbaar maakt. Dat kun je erbij schrijven, erbij tekenen, er een foto bijplakken. Wat valt op? Welke momenten en fragmenten waren belangrijk? Kun je die zien als scenes in je leven? Trek lijntjes tussen tijden op je papier en schrijf erbij hoe je de scenes kunt verbinden met elkaar.

Eindigheden en oneindigheden

Je kunt een lineaire of cyclische blik hebben op leven, maar een derde manier is een rhizomatische blik. Het rizoom is een term uit de biologie geadopteerd door filosoof Gilles Deleuze (1925-1995) die een manier van denken beschrijft die zich gedraagt als wortelstelsels, mollengangenstelsels, sterrenstelsels een doolhof of misschien wel het internet. Eigenlijk betekent het dat er geen begin of eind is aan iets, maar dat alles met alles te verbinden is.

Alles kan associatief worden gerelateerd aan iets anders. We zijn, doordat we zoveel media gebruiken, getraind om als het ware op meerdere plekken tegelijkertijd te kunnen zijn. In die zin wordt het misschien steeds moeilijker om dat ene echte moment te vinden en daarbij stil te staan, omdat we in gedachten alweer verder zijn. We zijn altijd op reis: in ons eigen hoofd, in onze telefoon, in waar we heen gaan, of op al die sporen tegelijkertijd.

AUDIOFRAGMENT
Rinke over zijn fascinatie voor een Near Death Experience

3. Stilte en Afwezigheid

Afwezigheid kan worden gezien als een ontbreken van iets op een bepaald moment in de tijd. Maar hoe is tijd en afwezigheid met elkaar verweven? En hoe wordt onze perceptie van tijd beïnvloed door de aanwezigheid of afwezigheid van bepaalde dingen.

Stel je voor dat we naar de nachtelijke hemel kijken, vol ontelbare sterren. Maar tussen al die fonkelende punten van licht zijn er ook gebieden waar ogenschijnlijk ‘niets’ is, donkere plekken waar geen sterren lijken te zijn. Maar in werkelijkheid zijn ze gevuld met gas, stof en materie die te dicht zijn om door te kijken. Deze ‘leegtes’ benadrukken hoe onze perceptie van afwezigheid vaak wordt beïnvloed door onze beperkte zichtbaarheid en begrip.
Rinke Nijburg, Milky Way No 2   2014  mixed media on wood  15 x 38,2 cm
Rinke Nijburg, Milky Way No 2 2014 mixed media on wood 15 x 38,2 cm

MAAK/DENK

Deze opdracht heeft een teken- een denkdeel en een gespreksdeel. Daarom is het van belang dat je de opdracht met minimaal twee mensen uitvoert. 

Pak een stuk papier en tekenmateriaal. 

Teken vervolgens ‘HOE’ je denkt. Niet ‘wat’ je denkt, maar denk na over hoe de denkbeweging werkt in je hoofd. Hoe kom je van de ene stap naar de andere? 

Belangrijk: Je mag hier slechts een paar seconden over nadenken. Vooral is het de bedoeling dat je al tekenend komt tot inzichten en steeds helderder voor ogen krijgt wat de ‘WERKING’ van dat denken is of kan zijn. 

De tekening wordt abstract, dat betekent dat er geen figuratieve elementen (herkenbare elementen) in voor mogen komen als lampjes, gezichten of andere vergelijkbare zaken. 
Wanneer de tekening ‘klaar’ is voer je samen een gesprek over wat je ziet. Vragen waaraan je kunt denken zijn: 

Wat levert je manier van denken/onderzoeken je op en wat levert het je (nog) niet op? 
Kun je zelf bepalen op welk spoor je je bevindt? 
Heeft je denken een begin of eind? 
Is je denken snel of langzaam? Kun je springen in tijd of niet? 
Wanneer loop je vast en hoe kun je dat verhelpen? 
Waardoor word je denken beïnvloed?
Van welk materiaal is je denken/denkkaart gemaakt?
Het kan zijn dat je tijdens het gesprek de noodzaak voelt om de tekening te verhelderen door er zaken bij te tekenen, doe dat vooral! 
Geef je denken tot slot een naam. Geef de naam vanuit de vorm die het gekregen heeft.
David Horvitz – Nobody owns the beach. Foto genomen door Laure van den Hout tijdens haar verblijf in Berlijn.
David Horvitz – Nobody owns the beach. Foto genomen door Laure van den Hout tijdens haar verblijf in Berlijn.

DENK

Creatieve open opdracht
Overweeg de aard van TIJD zonder te verwijzen naar lineaire metingen zoals verleden, heden en toekomst. Beschrijf hoe je denkt dat TIJD zou worden begrepen en ervaren als deze conventionele indelingen afwezig zouden zijn. Verken het idee van tijd als een continuüm of als een alomtegenwoordige, maar vormloze entiteit.

Bedenk en ontwerp hoe een samenleving of een individu zou functioneren zonder te vertrouwen op traditionele tijdsmetingen. Wat voor soort ritmes, cycli, of patronen zouden op de voorgrond treden in een dergelijke perceptie van TIJD? Reflecteer op hoe deze verbeelding van TIJD invloed zou hebben op menselijke activiteiten, planning, en sociale structuren.

UITNODIGING OPEN SPOTIFY

Kun je met muziek door tijd en leegtes heen?
De tijd overbruggen of verslaan?

We nodigen je uit om HIER met ons deze
BEAT THE TIJD open-Spotify-playlist aan te vullen
crs.404.schermafbeelding20240611om091633.webp

4. Vertragende TIJD, Vervreemding en Makerschap

In de kunsten kan vertragende tijd een krachtige invloed hebben op het makerschap en creatieve ontwikkeling. Het biedt kunstenaars een ruimte van diepe introspectie en verfijning, waarin ideeën kunnen rijpen en emoties bezinken. Deze langzame cadans van creatieve verkenning leidt niet alleen tot artistieke groei, maar ook tot een dieper begrip van zichzelf en de wereld.

We gaan in gesprek met kunstenaar Rinke Nijburg om te spreken over Vervreemding en Vertraging in zijn Makerschap.

La Cordillera de los Sueños (‘Het gebergte van dromen’) van Patricio Guzmán
La Cordillera de los Sueños (‘Het gebergte van dromen’) van Patricio Guzmán

LEESLIJST Tijd

Voor het dossier Tijd van Studium Generale stelde de ArtEZ Mediatheek Zwolle een leeslijst samen. De boekenlijst is een handreiking om het thema Tijd verder uit te diepen. De kunstenaars, theatermakers, muzikanten, schrijvers en filosofen in deze lijst duiken in het thema vanuit verschillende invalshoeken. Ze ontleden de abstractie van het begrip: de indeling van tijd en de consequenties daarvan ondervinden we aan den lijve.
Met o.a. Saving Time van Jenny Odell, het tijdschrift Emergence Magazine met hun speciale uitgave over tijd en de catalogus Zeit; Von Dürer bis Bonvicini:

Bekijk hier de leeslijst
We live in a society where we dont value time.
Nora Fischer
Nora Fischer, The Secret Diary of Nora Plain, National Sawdust, New York
Nora Fischer, The Secret Diary of Nora Plain, National Sawdust, New York

LEES

Lees hier een blog van zangeres Nora Fischer over het ervaren van tijdloosheid in muziek/makerschap.

En scrol verder om een video interview met Nora Fischer te bekijken.
Nora Fischer - Monteverdi - Lamento della ninfa (Live at Müpa Budapest)
crs.383.05tijdmakerschapth.webp

KIJK

Voor verdere verdieping met betrekking tot hoe je in je makerschap tijd zou kunnen inzetten, verwijzen we je graag door naar het materiaal dat ArtEZ DBKV studenten Petra van Brecht en Erica Schoeman als onderdeel van hun stage bij ArtEZ Studium Generale hebben gemaakt. Zij gingen in gesprek met kunstenaars over hun werkwijzen. Het werk nodigt je uit om zelf te verkennen wat tijd voor jouw eigen makerschap betekent.  Makerschap in vertragende tijd

De metgezellen in deze ontmoeting waren: Carmen Molenaar, beeldend kunstenaar (BEAR/ArtEZ), Tessa Straver, studeerde af bij Product Design (ArtEZ) met haar project Com Panis, Lisa Kuiper, deeltijdstudent DBKV (ArtEZ), Erica Schoeman, deeltijdstudent DBKV (ArtEZ), Petra van Brecht, deeltijdstudent DBKV (ArtEZ), Arnhemse rivierklei, brooddeeg, kapel Dominicanenklooster Huissen.

SLOT van TIJD

De relatie van de mens tot de tijd is een veranderlijke relatie. Hij wordt beïnvloed door religie, cultuur, historische gebeurtenissen en wetenschappelijke ontdekkingen. De manier waarop we tijd ervaren is subjectief, maar wordt ook beïnvloed door de manier waarop we als maatschappij omgaan met de tijd.

We hopen dat jullie een fijne TIJD hebben gehad door je onder te dompelen in onze lessenserie en er wat aan hebben gehad met betrekking tot jullie makerschap.

Tot ziens! Sophie en Anouk

Wil je een opdracht of onderzoek delen of heb je een vraag of opmerking over de lessenserie dan horen we dat heel graag. Mail naar: studiumgenerale@artez.nl

Bronnen
Sophie Aalbers maakte in samenwerking met Anouk Mulders deze lessenserie als stage-opdracht bij ArtEZ Studium Generale.

Met dank aan:
Rinke Nijburg, Barbara Collé, Joke Alkema, Catelijne de Muijnck.
crs.384.schermafbeelding20240611om091510.webp
tooltip