Vertrouwen in de Tijd

Cassandra Onck en band spelen Fractalnoia in Luxor Live Arnhem 2023

Vocalist Cassandra Onck, co-curator van het ArtEZ Zomerlab 2023, studeerde in 2017 af bij Muziektheater in Arnhem. Speciaal voor ons thema TIJD beschrijft zij hoe ze in de jaren erna, nog in de rouw vanwege een groot verlies, haar weg vond in de tijd: van controle naar overgave.

“De belangrijkste dingen in het leven heb je niet onder controle. Maar wanneer je je dat realiseert is er meer mogelijk dan je denkt.” Met deze woorden eindigde ik mijn eindexamen-speech in popzaal Luxor Live. Het was de zomer van 2017 en ik stond op het punt om, met mijn conservatoriumdiploma op zak, voor het eerst zelfstandig de wereld in te stappen. Op dat moment was ik mij nog niet bewust van de immense tijdsdruk die ik de jaren erna zou ervaren. Nu, ruim zes jaar later, wordt mij duidelijk dat je om iets te leren of ontwikkelen niet anders kunt dan vertrouwen op de tijd.

Als ik ga schrijven over de tijd, is er geen manier om dit verhaal anders te beginnen dan bij het moment waarop ik voor het eerst mijn eigen vertrouwen in de tijd ben verloren. Het was 2015 toen ik als derdejaars student Muziektheater op een doordeweekse avond mijn vader dood in zijn woonkamer vond.

Met het plotselinge overlijden van mijn 54 jaar oude vader was ook het perspectief op mijn eigen toekomst in één klap veranderd. Waar ik voorheen fantaseerde over mijzelf als oude vrouw in een schommelstoel op een veranda en als twintiger genoot van een oneindige hoeveelheid aan mogelijkheden, durfde ik nu niet meer te vertrouwen op het idee dat ik zelf oud zou worden. Mijn fantasie verpulverde tot er niets anders overbleef dan wit gruis.

Ik mocht een jaar langer studeren en kon wanneer ik wilde lessen volgen. Ik herinner me een beroepsoriëntatie-les waarbij ons gevraagd werd een subsidievoorstel te schrijven met een plan voor de komende vier jaar. En op dit specifieke moment in mijn leven was er in een split second zoveel veranderd, dat ik mij met geen mogelijkheid nog kon verhouden tot de toekomst. Ik voelde me als een karakter in een zero’s videogame waarin de laadtijd nog zo traag is dat je niet verder kunt kijken dan de plek waar je je op dat moment bevindt. De horizon verschijnt pas weer op het moment dat je met je karakter naar die plek toe loopt. En ik begon steeds harder te lopen op zoek naar een houvast.

Toen ik in 2017 afstudeerde, voelde ik de tijdsdruk groeien. Ik wilde zoveel mogelijk maken en werkte tegelijkertijd aan verschillende voorstellingen, muziek en onderzoek. Ik duwde verschillende processen in elkaar en stond tijdens mijn schoonmaakbaantje al zingend te stofzuigen om te repeteren voor nieuwe voorstellingen. Ik ervoer tijd als wispelturig en schaars,. wat ervoor zorgde dat ik angstig aan het overleven was tot er weer een nieuw eindproduct stond en in die verkramping niet kon bedenken hoe een proces er nog uit moest zien. Het ontwikkelen, onderzoeken en leren was, hoe leuk ik het ook vond, vaak een proces dat ik onder grote druk doorliep, onderweg naar een nieuwe première. Ik voelde een hele grote druk op het hier en nu. Dat was waar het moest gebeuren.

Het was in die periode dat ik, toevallig via een collega, in aanraking kwam met het werk van mediawetenschapper Douglas Rushkoff. In zijn boek Present Shock geeft hij woorden aan onze complexe relatie met de tijd. Hij beschrijft hoe een hyperfocus op het hier-en-nu voor gespannen situaties zorgt. In zijn boek noemt hij het voorbeeld van een klokje dat je veel te hard opwindt in de hoop dat het nog meer energie opslaat en langer kan tikken dan het eigenlijk kan.

Ik heb mij al vaak zo’n te strak opgewonden klokje gevoeld. En niet alleen wanneer ik over mijn eigen toekomst nadenk. We are running out of time is een uitspraak die ik steeds vaker hoor in gesprekken over klimaatverandering. Eigenlijk klinkt er vanuit elk hedendaags maatschappelijk vraagstuk een grote mate van urgentie. Verandering had er gisteren al moeten zijn. Of moet nu direct in het moment ontstaan. We vragen zowel onszelf als een ander om te veranderen en die verandering gaat gepaard met een grote druk op het hier-en-nu.

In mijn rol als docent kom ik deze druk ook vaak tegen. Als ik met jongeren werk aan het performen van nieuwe muziek zijn ze superstreng op zichzelf als iets niet meteen lukt. Er is een onuitgesproken verwachting dat je zonder te oefenen opeens een nieuwe vaardigheid kunt, nee moet, beheersen. Maar is het mogelijk om dit te doen? Kunnen we sneller leren, sneller onderzoeken, sneller veranderen als we maar meer controle uitoefenen op onze tijdsindeling en daarmee ook -beleving? Instagram staat vol met influencers die hun dagen volledig kaderen terwijl ze iedere zucht afvinken in hun to-do-lijstjes. Productief zijn kan voelen als vooruitgang, maar is productief zijn hetzelfde als jezelf ontwikkelen?

Het is 2021 en ik ben in de studio om muziek te schrijven voor een nieuwe EP en bijbehorend concert. De titel, Fractalnoia, vond ik jaren terug al in het boek van Rushkoff. Voor het maakproces had ik een strak plan: twee schrijfweekenden met de producers, vijf gesprekken met ervaringsdeskundigen en vervolgens nog een paar weken opnames maken in de studio. Alles bij elkaar zou het drie maanden gaan duren. Maar die drie maanden werden ruim een half jaar. Die drie extra maanden lijken niet zoveel op een mensenleven, maar voelden als een eeuwigheid waarin ik niet mee kon komen met de hoge productiesnelheid van alle artiesten die online single na single presenteerden. In deze maanden schreef ik muziek over mijn eigen zoektocht naar houvast, waarvoor ik ook gesprekken voerde rondom het thema geloven met een bont gezelschap van wetenschappers tot Jehova’s Getuigen. Deze zoektocht kwam onder meer voort uit het overlijden van mijn vader en ik vond mezelf soms huilend achter de microfoon. Het was duidelijk dat ik meer tijd nodig had dan die eerste drie maanden maar alles in mij wilde toch zo snel mogelijk verder. Uiteindelijk was het mijn nieuwsgierigheid, versterkt door het verlangen om iets nieuws te leren, die mij de ruimte gaf om mijn plannen te wijzigen. Het doorduwen kon ik inmiddels wel, maar ik was niet meer tevreden met de kunst die eruit voortkwam. Door te stoppen met het overwinden van de klok ontstond er tijd om mij te richten op de dingen die voor mij lagen. Nieuwe melodieën en teksten, maar ook angsten, ontmoetingen en overpeinzingen die hebben geleid naar de muziek zoals ze nu is. Ik gaf mezelf de tijd om iets te doorleven en ervan te leren. Het was de start van een nieuwe relatie tot de tijd.

Afgelopen zomer ben ik gevraagd om als gastcurator mee te werken aan het Zomerlab van Studium Generale in Zwolle. Ik kreeg de ruimte om invulling te geven aan een programma dat vragen stelt bij de effecten van tijd(sdruk) op makerschap. Naast Studium Generale waren ook andere partners betrokken, die samen in een week tijd een programma hadden georganiseerd vol gastsprekers, labs en workshops.

Zelf hostte ik een close reading-sessie waarin ik samen met een groep studenten dieper in zou gaan op een passage uit het boek van Rushkoff. Tijdens de sessie gaven studenten aan dat ze moe waren van de indrukken van die week en een van de studenten vertelde dat ze, opnieuw en opnieuw, dezelfde zin bleef lezen. Ondanks dat haar ogen van links naar rechts bewogen en ze haar blik over de letters liet glijden, kwam de betekenis van de woorden niet meer bij haar binnen. Haar ogen bewogen, maar de handeling zelf had zijn waarde verloren.

Terwijl ik in dat klaslokaal sta, vraag ik me af in hoeverre deze situatie een momentopname is, of een voorbeeld van een veel grotere beweging waarin we ons begeven. Eentje waarin productiviteit en in beweging zijn belangrijker lijken dan de redenen waarom we eigenlijk bewegen. Toen ik aan dit project begon, realiseerde ik mij dat we eigenlijk allemaal een soort curatoren zijn van onze eigen tijd. Tijdens je studie staan plannen, en het controle uitoefenen op jouw acties en de tijd centraal. Maar wat doe je met de momenten die je overvallen?

Ik denk terug aan een moment tijdens mijn eigen studie. Het is 2014 en ik bevind mij als Muziektheater/student in een grijzig klaslokaal bij een workshop van Studium Generale getiteld OTHER PEOPLE - COLLABORATORS AND AUDIENCES. De makers van de Engelse theatergroep Coney zijn naar Zwolle gereisd om een groep studenten mee te nemen in hun maakproces. De details van de dag kan ik me nauwelijks meer voor de geest halen maar de volgende woorden herinner ik mij als de dag van gisteren: “De voorstelling begint op het eerste moment dat iemand ervan hoort en stopt pas op het moment dat niemand het zich meer herinnert."

Het blijken woorden waar ik ook nu, bijna tien jaar later, nog steeds inspiratie uit haal wanneer ik werk aan mijn interactie met publiek. Ik ben veel bewuster bezig met de tijd die zich afspeelt voor een daadwerkelijke ontmoeting op een podium. Niemand had dit van tevoren kunnen plannen of voorspellen maar deze workshop van Coney is voor mij heel waardevol gebleken.

Hoe blijf je open staan voor dat wat je niet kunt controleren in een samenleving waarin we zoveel waarde hechten aan doelgerichtheid? Misschien ligt het antwoord niet zozeer bij het inplannen van uren en het behalen van doelen, maar gaat het erom dat je jezelf blijft herinneren aan de drijfveer achter een leer- of onderzoeksproces: als een soort kompas, waarmee je je kunt verhouden tot de tijd in al haar complexe vormen.

Het is inmiddels ruim acht jaar geleden dat mijn vader overleed. Ik ben er nog steeds. En de jaren die vroeger nog niets anders leken dan witte ruis, hebben zich inmiddels gevuld met nieuwe ervaringen die mij langzaam hernieuwd vertrouwen geven in de toekomst.
De zoektocht naar een balans tussen controle en loslaten blijft vol uitdagingen. Zeker in een tijd waarin het einde heel dichtbij kan voelen, is het soms lastig om te vertrouwen en jezelf over te geven aan de momenten die je niet kunt controleren. Toch denk ik dat precies die overgave, het loslaten van de kramp, ruimte kan creëren waarin je weer nieuw houvast kunt vinden. Een nieuwe verhouding tot de tijd vanuit het vertrouwen dat er verandering gaat plaatsvinden zolang je jezelf blijf openstellen voor het leerproces.