ArtEZ Studium Generale en Mister Motley werken sinds twee jaar samen aan het project HOME (Kitchen Table Conversation). Door diverse gasten uit te nodigen, workshops te organiseren en lezingen samen te stellen, onderzochten we welke mogelijkheden kunst in zich draagt voor het vormen van een thuisgevoel. Vanaf 2018 deelden meer dan twintig kunstenaars, denkers en makers hun ideeën en kennis met betrekking tot de vraag: Hoe kunnen we de ander benaderen en verwelkomen? De komende weken delen we acht bijdragen van hen in de vorm van een receptenboek. Vandaag een recept van vocaliste en bewegingskunstenaar Elaine Mitchener met een daarbij horende inleiding van Mirjam Zegers.
Mitchener’s ‘THUIS’ is vervuld van zintuiglijke ervaringen: de geur van lavendel en pepermunt, die zich op wonderbaarlijke wijze door het huis verspreidt vanaf haar eigen tong. We horen geluiden – een krakende vloer, zingende vogels – en we zien licht, veel licht. Ze beschrijft aandachtig een vredig tafereel, zo op het eerste gezicht. Onze eigen zintuigen en verbeeldingskracht resoneren mee en ze zien, horen en ruiken het helemaal voor zich. Hier willen we allemaal wel thuiskomen.
Toch staat deze ruimte in directe verbintenis met de verontrustende wereld die Mitchener in haar werk centraal stelt. Als nakomeling van Caribische immigranten, onderzoekt ze haar erfenis en de misleidende beelden en verhalen die vaak als DE geschiedenis opgedist worden. Ze gaat op zoek naar alternatieve perspectieven en sleutelfiguren die in de loop van de tijd uitdrukking hebben gegeven aan ongehoorde stemmen. Zo herinnert ze ons aan zwarte helden die niet de erkenning kregen die ze verdienden – zoals bv. Marie Seacole, een Brits-Jamaicaanse verpleegster die net als Florence Nightingale soldaten bijstond in de Krim-oorlog, en richt ze haar – en onze – blik op de tot slaaf gemaakten op suikerplantages. In haar voorstellingen leent ze hen letterlijk haar stem, door vorm te geven aan het fragiele andere verhaal dat dreigt te verdwijnen of soms moedwillig weggedrukt wordt door verhalen van overwinnaars. Want zoals de vroeg-twintigste-eeuwse filosoof Walter Benjamin al schreef in de jaren dertig van de vorige eeuw: de geschiedenis wordt geschreven door de overwinnaars.
"Als nakomeling van Caribische immigranten, onderzoekt ze haar erfenis en de misleidende beelden en verhalen die vaak als DE geschiedenis opgedist worden."
Benjamin is voor haar een grote inspiratie, vooral zijn concept van de ‘Jetztzeit’ waarmee hij het ‘nu’ beschrijft als een brandpunt van de geschiedenis, waarin het verleden niet weggezet wordt als in een museum (vgl. Anthony Mertens in Spektator 1977-1978, p. 65). Integendeel: de geschiedenis is nooit af, elke dag opnieuw kunnen we ons daar op nieuwe manieren tot verhouden, in een doorleefde tijd die we misschien in die hoedanigheid pas echt ‘tegenwoordige tijd’ kunnen noemen.
In 2020 ontwikkelde Elaine Mitchener in opdracht van Maerz Musik – Festival für Zeitfragen in Berlijn een nieuwe muziektheatervoorstelling: The Then + The Now = Now Time (TT + TN = NT). Hierin baseerde zij zich op Benjamin’s ‘Nu-tijd’. Ze beschreef de voorstelling als ‘een verkenning van Walter Benjamin's idee van Eingedenken - een historisch bewustzijn waarin het verleden niet wordt begrepen en verheerlijkt als iets geslotens en compleets; een vorm van herinneren die de meedogenloze aanwezigheid van het verleden benadrukt. Tegen de bemiddelende, verzoenende stuwkracht van Erinnerung (herinnering) in, blijft Eingedenken trouw aan het lijden in het verleden, door verzoening met misstanden uit het verleden te weigeren.’
In de voorstelling horen we het hele spectrum van haar stem: van zacht sensuele, haast luchtige improvisaties en arabesken tot gekwelde klanken, diep krakend uit haar keel, lichamelijke erupties van opgekropte pijn, woede, angst en verontwaardiging. Langzaam tekent zich een tekst af: “The True Picture of the Past”. In de ‘essay-film’ die ze naar aanleiding van deze voorstelling maakte, confronteert ze deze representatie van vele mogelijke gevoelens uit het verleden met een citaat van Benjamin: ‘Het verleden historisch weergeven, betekent niet dat je het ziet ‘zoals het werkelijk was’. 1)Ceci n’est pas une pipe: Magritte’s grapje over het wezen van kunst en werkelijkheid belandt hier in het grimmige spiegelpaleis van de geschiedenis, waar overgeleverde beelden al te gemakkelijk worden aangezien voor de werkelijkheid, zodat er weinig ruimte over blijft voor alternatieve reflecties en weinig gekende feiten.
"In de voorstelling horen we het hele spectrum van haar stem: van zacht sensuele, haast luchtige improvisaties en arabesken tot gekwelde klanken, diep krakend uit haar keel, lichamelijke erupties van opgekropte pijn, woede, angst en verontwaardiging."
Zoals het schrikbarende feit dat de inheemse bevolking van Amerika tussen 1492 en 1600 letterlijk gedecimeerd is: van 60 miljoen tot 6 miljoen, door oorlog, slavernij en ziektes die Columbus en zijn vrienden meebrachten, zoals waterpokken, mazelen, griep en cholera (Laura Geggle, European Slaughter of Indigenous Americans May Have Cooled Planet | Live Science). Dat werd er vroeger niet bij verteld in de geschiedenislessen in de (bijna-) buurlanden van Spanje. Mitchener haalt dit feit aan in haar ‘essay film’ the then + the now = now time en laat verdere gedachten over aan de verbeeldingskracht en het kritisch vermogen van de lezer/luisteraar.
Er ging een heel proces vooraf aan de presentatie van haar gelijknamige voorstelling TT + TN = NT. In het programma van ArtEZ Studium Generale en Mister Motley (Kitchen Table Conversation) vraagt Mitchener zich af welk recht ze heeft om een werk te tonen over de Atlantische slavenhandel en alles wat daarbij hoort. Het is tenslotte niet haar eigen herinnering die ze gebruikt als bron, maar tweedehands kennis uit boeken, onderzoek, gesprekken met anderen. Ze vond een uitweg, of eigenlijk: een goede ingang, in een consistente keuze voor haar eigen perspectief: “Ik kan niet het hele trauma weergeven maar ik kan spreken over de erfenis van dat trauma en hoe dat nog steeds iedereen raakt. Iedereen! (…) Ik voelde dat dat een goede keuze was: die informatie gebruiken om het over te brengen op de toeschouwers, zodat we allemaal dieper kunnen reflecteren op de vraag waarom we in de situatie zitten waar we nu in zitten.”
In het online programma dat we organiseerden (de online Kitchen Table Conversation, december 2020) verwoordde Elaine Mitchener al op de allereerste vraag van moderator Ruth van Lenthe de kern van haar kunstenaarschap: “Ik probeer zo tegenwoordig mogelijk te zijn.” Die presence van tegenwoordigheid is een tegenwoordigheid van geest, waarin het geheugen tot een actief en activerend bestanddeel van het heden wordt gemaakt. Hier zijn we terug bij Walter Benjamins Eingedenken: het her-inneren als een daad van verantwoordelijkheid.
James Baldwin is een andere belangrijke denker voor Mitchener, zoals blijkt uit de verwijzingen in TT + TN = NT. Ook zijn woorden resoneren in HOME [a recipe for]: “Want, zoals bijna niemand schijnt te weten, geschiedenis is niet alleen iets om gelezen te worden. En het verwijst niet alleen, ook niet vooral, naar het verleden. Integendeel: de grote kracht van de geschiedenis komt voort uit het feit dat we haar in ons dragen, en onbewust door haar beheerst worden op vele manieren, en de geschiedenis is letterlijk tegenwoordig in alles wat we doen.”2)
"Die aanwezigheid van tegenwoordigheid is een tegenwoordigheid van geest, waarin het geheugen tot een actief en activerend bestanddeel van het heden wordt gemaakt."
Met de kennis van nu, in deze context van haar werk, verbeeldt Mitchener’s recept voor THUIS niet meer, of niet alleen, die gestolde momenten van mindfulness, meditatieve rust, in het moment zijn. De geschiedenis is al die tijd tegenwoordig: in de behoefte aan adem. Want sinds de dood van George Floyd is de behoefte aan ‘breath’ niet meer los te horen van deze shockerende gebeurtenis. De geschiedenis is ook aanwezig in de luiken die Mitchener opengooit om nieuw licht te werpen en in de schering en inslag (‘warp and weft’) van het weefgetouw, dat onlosmakelijk verbonden is met de katoenindustrie die gebaseerd was op slavernij. Tegelijkertijd staat dat weefgetouw in de tegenwoordige tijd, waar ieder voor zich altijd weer nieuwe patronen vormt op reeds bestaande lijnen.
Op die manier gelezen wordt haar schijnbaar eenvoudige, alledaagse gedicht een voorbeeld van de manier waarop we dingen over het hoofd kunnen zien, totaal onschuldig, omdat ze verdwijnen in, onder, naast, tussen het eenvoudige, alledaagse. Aan ons de kracht om actief te kijken, te luisteren, te voelen, te ruiken.
1)To articulate the past historically does not mean to recognise it ‘the way it really was’. 2)James Baldwin: The great force of history comes from the fact that we carry it within us, are unconsciously controlled by it in many ways, and history is literally present in all
