ArtEZ Studium Generale en Mister Motley werken sinds twee jaar samen aan het project HOME (Kitchen Table Conversation). Door diverse gasten uit te nodigen, workshops te organiseren en lezingen samen te stellen, onderzochten we welke mogelijkheden kunst in zich draagt voor het vormen van een thuisgevoel. Vanaf 2018 deelden meer dan twintig kunstenaars, denkers en makers hun ideeën en kennis met betrekking tot de vraag: Hoe kunnen we de ander benaderen en verwelkomen? De komende weken delen we acht bijdragen van hen in de vorm van een receptenboek. Vandaag her-publiceren we een interview met Rajae El Mouhandiz die in 2018 een lezing gaf voor het project HOME en Wieke ten Cate. Het stuk is geschreven door Simone Atangana Bekono.
Het levensverhaal van kunstenaar, muzikant, zangeres en filmmaker Rajae El Mouhandiz’ leent zich voor een hoop van die aannames: de oversteek van haar familie van een klein Marokkaans dorp naar Nederland, de jeugd in een Osdorpse flat, het schipperen tussen twee culturen, het moeten vechten voor haar vrijheid kunst te maken. Grote kans dan ook dat je van El Mouhandiz de alom bekende vertelling over uitsluiting en discriminatie verwacht, het “migrantenverhaal” zoals ze het zelf noemt, maar dat gaat in haar nieuwste voorstelling Thuis, Ontheemd #2, tot stand gekomen in samenwerking met regisseur Wieke ten Cate, niet gebeuren.
In 2018 over de positie van de vrouw, het gevoel vrouw te zijn, te praten in kunst brengt zo zijn valkuilen met zich mee. In deze tijd van zowel activistische bewegingen zoals #Metoo als de opkomst van grote bedrijven die in engagement vooral een sales-truc zien, kan het onderzoeken van vrouwelijkheid in de kunsten tot een met eenzelfde soort aannames doordrenkt proces verworden. Het levensverhaal van kunstenaar, muzikant, zangeres en filmmaker Rajae El Mouhandiz’ leent zich voor een hoop van die aannames: de oversteek van haar familie van een klein Marokkaans dorp naar Nederland, de jeugd in een Osdorpse flat, het schipperen tussen twee culturen, het moeten vechten voor haar vrijheid kunst te maken. Grote kans dan ook dat je van El Mouhandiz de alom bekende vertelling over uitsluiting en discriminatie verwacht, het “migrantenverhaal” zoals ze het zelf noemt, maar dat gaat in haar nieuwste voorstelling Thuis, Ontheemd #2, tot stand gekomen in samenwerking met regisseur Wieke ten Cate, niet gebeuren.
El Mouhandiz, die in 2017 een nieuwe makers-subsidie kreeg van het Fonds Podiumkunsten, wilde zich focussen op een nog groter thema dan “de migrant”: vrouw-zijn. In haar vorige voorstelling, Thuis, Ontheemd, nam El Mounadiz het concept thuis onder de loep. Waar voelen we ons thuis en waar juist niet? Waar hangt dit vanaf en hoe gaan we hiermee om? El Mouhandiz sprak voor Thuis, Ontheemd met bewoners van het Laakkwartier in Den Haag: mensen met verschillende achtergronden die nieuw waren in de wijk, in Nederland, of er juist al hun hele leven woonden, een stad zagen veranderen.
‘Ik heb toen met zo veel mensen gesproken en voor iedereen was het thuisgevoel hetzelfde: een emotie, een gevoel geliefd en geaccepteerd te worden. Maar als je over ontheemding of onthechting praat, is het voor iedereen een andere ervaring op andere plekken.’ Duidelijk bleek, aan de hand van die gesprekken, dat een gevoel ergens thuis te horen verbonden is aan het idee jezelf ergens te kunnen herkennen, in de mensen, spullen, geuren of soorten eten. Ontheemding werd dan weer ervaren als een clash met de wereld, een tijdelijke, onthutsende ervaring.
‘Ik wilde weten wat die ervaringen dan precies inhielden.’ Ontheemding, het gevoel niet verbonden te zijn met je omgeving, vindt voor mensen op verschillende manieren en niveaus plaats maar bleek ook een gevoel te zijn dat bij iedereen die ze sprak overeenkwam.
‘Je kunt je net zo goed inleven in de ontheemding van de oer-Hollandse vrouw die haar vertrouwde wijk niet meer herkent als in de Antilliaanse vrouw die zegt zich overal even thuis te voelen, ongeacht de plek, de mensen,’ legt El Mouhandiz uit. Misschien dat daarom de keuze is gemaakt de titel van het vervolg op die voorstelling niet aan te passen. Want Thuis, Ontheemd #2 gaat dan wel over vrouw-zijn, maar correspondeert alsnog met die schijnbare tegenstelling tussen onze binnenwereld en de buitenwereld, die symbool staat voor alle aannames waarmee we moeten omgaan. El Mouhandiz vertelt hoe ze dezelfde beperking van vrijheid in haar moeder zag, die in haar eentje haar kinderen moest opvoeden na gescheiden te zijn van haar man, als in Mia, de middenstandsvrouw die als vrijwilliger El Mouhandiz’ moeder les in de Nederlandse taal gaf. Hoewel de levens van deze vrouwen ontzettend verschillend waren, hadden ze beiden te maken met een wereld die hen niet toeliet zichzelf compleet te ontwikkelen.
‘Mia was misschien wel een geprivilegieerde vrouw, maar van haar werd verwacht dat ze thuisbleef nadat ze trouwde. Dat is net zo beperkend voor haar als mens als het oordeel dat door de Marokkaanse gemeenschap toentertijd over mijn moeder werd geveld omdat ze besloot te scheiden van mijn vader.’
Juist voor het vertellen van dat overkoepelende, verbindende verhaal over de realiteit van het vrouw-zijn, ging El Mouhandiz een samenwerking aan met theaterregisseur Wieke ten Cate. Ten Cate, die ook op onderzoekende manieren te werk gaat in het maken van haar voorstellingen en zich al eerder met het thema vrouw-zijn bezighield, hielp El Mouhandiz een voorstelling te maken die niet gedreven is door identiteitspolitiek, maar juist ontwapenend is in het feit dat het voorbij de tegenstellingen tussen mensen durft te gaan.
‘We hebben altijd als doel gehad een overstijgend verhaal te vertellen. Voorbij de stereotypes en bekende narratieven over vrouwen, juist door heel persoonlijk te blijven. Het ís ook moeilijk om te moeten navigeren in een wereld waarin je wordt beoordeeld op basis van je afkomst of seksuele voorkeur of genderidentiteit, maar we wilden voorbij die identiteitsclash gaan. Zonder oordeel het thema onderzoeken. Zo particulier als we voor Thuis, Ontheemd #2 hebben gewerkt, zo universeel is de voorstelling uiteindelijk geworden. En dat wilden we ook,’ zegt Ten Cate, ‘Het opentrekken, de gelijkenissen aantonen door juist diep in te zoomen.’ Zowel Ten Cate als El Mouhandiz benadrukken hoe belangrijk het voor ze was om niet een voorstelling te maken die aansluit bij de polariserende beweging die de politieke debatten op het moment maken. Of het nou over gelijke rechten voor vrouwen, migranten, lhbt’ers of andere mensen in een samenleving gaat, Ten Cate en El Mouhandiz geloven niet in een waarheid die maar vanuit één perspectief moet worden verteld. Daarom hebben ze zich gefocust op het inzoomen op persoonlijke verhalen van allerlei soorten vrouwen, waaronder dus El Mouhandiz’ moeder en adoptie-oma, om die veelheid aan perspectieven en verhoudingen tot het vrouw-zijn toe te laten.
‘Dit verhaal dat we hebben geconstrueerd, is groots omdat het in al zijn specifieke elementen verschillende mensen verbindt. Er is niet één verhaal over de Marokkaanse vrouw, één verhaal over de witte vrouw uit de middenklasse, de alleenstaande vrouw, de grootstedelijke vrouw, de oma, de puber met grote dromen. Door in te zoomen op de bijzonderheden van iemands leven trek je een persoonlijke ervaring groter,’ legt El Mouhandiz uit, ‘Ergens tussen de persoon die de maatschappij van ons verwacht dat we zijn, en de persoon die je tradities je leren te zijn, vindt je wie je bent,’ zegt El Mouhandiz, die zelf op haar vijftiende uit huis ging omdat ze, ondanks dat het haar door haar familie verboden werd, muziek wilde maken. Want je bent complex, lijken ze te zeggen, zo complex als je gevoelens, achtergrond en omgeving samen.
‘Elke vrouw worstelt met de ruimte die ze mag innemen,’ zegt Ten Cate, ‘Daarnaast wordt er maar een heel beperkt verhaal over de vrouw verteld. Ik ben niet met dezelfde bagage als Rajae opgegroeid, maar als we met elkaar spreken kunnen we op veel vlakken elkaar toch begrijpen. Dat is de gemene deler die vrouwen verbindt, daar wilden we ons op focussen.’
El Mouhandiz en Ten Cate nodigen het publiek in Thuis, Ontheemd #2 daarom uit om zelf conclusies te trekken over dat vrouw-zijn, de herkenning toe te laten waar die opspeelt, maar schuwen het afdwingen van een mening. Vrouw-zijn, lijken ze te zeggen, is iets wat net zoals een gevoel van thuis particulier is, maar hierom ook zo universeel. De betekenis van die identiteit heeft per persoon een andere herkomst, associatie en andere gevolgen, maar hierin is het ook cultuur overstijgend. Niet omdat de maatschappij geen sporen achterlaat op een persoon, maar omdat de hokken waarbinnen we daarom over onszelf leren denken niet genoeg zijn om onze ervaringen oprecht over te brengen.
