Al het voortreffelijke is even moeilijk als zeldzaam

* Deze tekst verscheen eerder in het boek dat gepubliceerd werd bij het veertigjarig bestaan van de Zwolse kunstacademie in 2018.

Soms, als je geluk hebt, word je overvallen door een inzicht dat je manier van denken voor altijd verandert. Dat gebeurde mij toen ik opnieuw kennis maakte met Spinoza. In 2013 deed ik in opdracht van het lectoraat van ArtEZ onderzoek naar de rol van emoties in de kunst. Wanneer je de filosofie van emoties bestudeert, kom je al snel uit bij de Ethica van Spinoza. Veel denkers en wetenschappers noemen het middendeel van zijn werk de beste analyse van de passies, zoals Spinoza de emoties noemt. 

Spinoza herinnerde ik me vooral als die onleesbare schrijver van het Theologisch Politiek Tractaat, dat ik in het eerste jaar van mijn studie Filosofie moest lezen en waarvan ik maar heel weinig begreep. Met behulp van colleges en cursussen heb ik stap voor stap de Ethica gelezen, maar wat was het moeilijk. Spinoza modelleert zijn filosofie op het wiskundige systeem van Euclides, met definities, axioma’s en formele bewijzen. Het derde deel van de Ethica over emoties is voor veel hedendaagse lezers waarschijnlijk het meest toegankelijk en het meest interessant. Eenmaal op gang, werd ik steeds meer gegrepen door zijn filosofie.  

Een van de redenen voor mijn enthousiasme is dat Spinoza’s filosofie heel aantrekkelijk is als levensbeschouwing. Hij schrijft op zo’n manier over de eenheid van de werkelijkheid, dat het voor mensen van nu zin geeft. Zijn inzichten kunnen troostrijk zijn voor iedereen die iets over zichzelf, het leven en de wereld wil begrijpen. Spinoza heeft mijn denken diepgaand veranderd. Zijn filosofie is helder, duidelijk, consistent en logisch. Spinoza’s theorie is praktisch toe te passen als instrument en als oefening. Hij geeft richtlijnen voor het juiste gebruik van het verstand en hij geeft een aantal remedies die door oefening kunnen leiden tot een evenwichtiger leven.¹ Wanneer ik de moed dreigde te verliezen als ik aan het studeren was, was daar, heel geruststellend, de laatste zin van de Ethica:  ‘Al het voortreffelijke is even moeilijk als zeldzaam.’²  

Wat me verbaasde is dat Spinoza’s filosofie door zoveel verschillende hedendaagse kunstenaars wordt gebruikt als bron van inspiratie, terwijl Spinoza helemaal nergens in zijn werk uitspraken heeft gedaan over kunst. Job Koelewijn maakte meerdere werken over Spinoza’s filosofie, Thomas Hirschhorn organiseerde een Spinozafestival in de Bijlmer, filmmaker Rudolf van den Berg treft voorbereidingen voor een speelfilm over Spinoza, Nelleke Noordervliet schreef een roman waarin de ideeën van Spinoza een belangrijke rol spelen, striptekenaar Jaron Beekes tekende een graphic novel over het leven van Spinoza en Theo Loevendie, jazzmusicus, componeerde een opera. Eerder al vonden Goethe, de Tachtigers en de kunstenaars van De Stijl in Spinoza een inspiratiebron.  

Waarom Spinoza? Een van de moeilijkst te lezen filosofen uit de zeventiende eeuw. Waaruit bestaat die inspiratie dan? Dat hij perspectieven laat zien die verder reiken dan het dagelijks leven? Aan de hand van een project van Job Koelewijn wil ik een poging doen die vraag te beantwoorden.  
Een dergelijke poging doet natuurlijk geen recht aan de diepgang van Spinoza’s verbazingwekkende beschrijvingen en het is ook maar zeer de vraag of ik alles goed heb begrepen. Er zijn mensen die hun hele leven besteden aan het bestuderen van Spinoza en ook zij hebben nog altijd twijfels rondom de betekenis van zijn werk. 

In 2008 reisde Koelewijn de wereld over om de Ethica te laten voorlezen. Het idee ontstond, omdat hij zichzelf elke dag 45 minuten hardop voorlas. ‘Elke ochtend de helft van een cassettetape inlezen is voor mij een manier om de dagelijkse ritmes van het leven te begrijpen. Het is misschien geen werk, maar een oefening. Door hardop voorlezen verfijn je je intuïtie.’³ Koelewijn las de Ethica verschillende keren, maar hij begreep het werk volgens eigen zeggen pas nadat hij het boek hardop voor zichzelf had voorgelezen.
Kennis is volgens Koelewijn bevrijdend, ‘want hoe meer we weten over onszelf, hoe meer we in staat zijn om te erkennen dat we liefde of haat, vreugde of pijn voelen, niet als resultaat van vrije keuze, maar van toeval, verleden en conditionering. Kennis is een voorstadium van een doorleefd en doorvoeld inzicht. Het oorspronkelijke doel van de filosofie: Ken Uzelf.’
Met de Ethica in zijn bagage reisde hij naar verschillende landen om er groepsgewijs uit te laten voorlezen door plaatselijke bewoners. Het voorlezen begon in Amsterdam in galerie W139. Vervolgens ging hij naar Tokyo, Londen, New York, Istanbul, Paramaribo, Rio de Janeiro etc. Het eindresultaat werd een opstelling van zestien televisies, oude en nieuwe modellen, waarop het voorlezen van de tekst in verschillende talen te zien en te horen was. 
Koelewijn zegt in een interview : ‘Op pagina 1 van de Ethica schrijft Spinoza dat er een gemoedstoestand denkbaar is, waarin je los kunt zijn van de materie en bevrijd kunt worden, door niet langer het slachtoffer te zijn van je emoties en zo je ware zelf te vinden. De Ethica is als een handleiding voor me, een zelfhulpboek dat de mogelijkheid geeft het paradijs op aarde te ontdekken,’ aldus Koelewijn.⁴ 

Dat is nogal een uitspraak: ‘het paradijs op aarde’. Geeft Spinoza’s filosofie werkelijk uitzicht op een paradijselijke toestand? Hoe moeten we dat begrijpen? Van oudsher is filosofie inderdaad bij uitstek de discipline die uit is op zelfkennis. Wie zichzelf kent, leert niet alleen zichzelf, maar ook anderen begrijpen en dat is noodzakelijk om een goed leven te kunnen leiden. Maar over wat voor soort kennis gaat het hier dan?
Spinoza onderscheidt drie vormen van kennis, in de volgende paragrafen probeer ik dat uit te leggen. 

Om terug te komen op mijn vraag waarom kunstenaars geïnspireerd zijn door Spinoza, is een ander aspect wellicht niet onbelangrijk. Spinoza was in staat de wereldvisie waarmee hij was opgevoed, tot de grond toe af te breken en vanuit het niets een nieuwe samenhangende visie te ontwikkelen op de werkelijkheid en op de mens en de plaats die de mens inneemt in de wereld.⁵ Dat heeft iets gemeen met de manier waarop kunst gemaakt wordt, vanuit het niets iets nieuws creëren. Dat is op zichzelf al inspirerend. 

Spinoza ontwierp een radicaal nieuw concept van God en wilde daarmee een andere weg naar geluk laten zien. ‘Na mijn ervaring dat alle dingen in het gewone dagelijks leven leeg en futiel zijn, besloot ik iets te zoeken waardoor ik, als ik het gevonden heb, een voortdurende hoogste blijheid zal genieten.’⁶ 
Het is de gedachte dat God en de Natuur hetzelfde zijn. God valt samen met de Natuur; God en de werkelijkheid of God en het universum zijn hetzelfde.⁷ God is niet een persoonlijke God, die buiten de werkelijkheid aan de touwtjes trekt. God en Natuur zijn twee namen voor dezelfde werkelijkheid. Omdat in de natuur alles volgens de wetten van de natuur verloopt, gebeurt alles in de wereld en in de mens ook volgens de natuurwetten. Volgens de wetten van de natuur heeft alles een oorzaak, we begrijpen de wereld beter naarmate we de oorzaken beter leren kennen. 
De mens is slechts een van de talloze verschijningsvormen van God of Natuur. We zijn maar een klein onderdeel van het grote geheel. Alles in de mens, lichamelijk en geestelijk, gebeurt ook volgens de wetten van de natuur. Het gaat er bij Spinoza om dat iemand zelfbewust een deeltje is van het grote geheel. Dat zelfbewuste heeft te maken met de manier waarop Spinoza over kennis denkt. 

Bij Spinoza bestaat kennis uit drie onderdelen: verbeelding, logisch denken en intuïtie. Verbeelding is de oppervlakkige kennis die we opdoen door waarneming, opvoeding, ervaring, geheugen en door middel van wat anderen ons vertellen. Verbeelding is onvolledig en wisselvallig. Deze verbeelding noemt Spinoza inadequate kennis en die levert alleen maar illusies op. Bovendien is verbeelding de oorzaak van onze passies, onze hartstochten en emoties, waar we gemakkelijk slaaf van kunnen worden. Hierover later meer.
Je kunt je afvragen hoe zit het dan met de verbeelding in de kunst? Er is toch niets zo belangrijk voor een kunstenaar, dan zich dingen te kunnen verbeelden, daarin schuilt toch voor een deel de kracht van de menselijke geest? Verbeelding is een noodzakelijk eerste stadium van leren en kennen. Dat is voor Spinoza ook geen enkel probleem, zolang we maar weten dat het verbeelding is en geen werkelijkheid.⁸ Als aan die voorwaarde is voldaan, is verbeelding een geweldig instrument.

Het logische denken is de kritische reflectie op de waarnemingskennis. Het intellect probeert wetmatigheden te ontdekken en weg te komen uit de chaos van de verbeelding. Het logisch denken probeert de wetten van de natuur te doorgronden. De meeste filosofen zien de rede, de ratio, het intellect, als oppermachtig instrument tot het ware weten, maar Spinoza ziet nog een hogere vorm van kennen: de intuïtie of het onmiddellijk inzicht. 
Intuïtie is de hoogste vorm van kennen en is bij iedereen aangeboren. Spinoza bedoelt dat we waarheid kunnen inzien, zonder de wetenschappelijke weg van de rede te bewandelen. We zien iets direct en helder in, zonder waarneming of zonder redeneren. Een helder inzicht in de essentie van God-Natuur. Dit inzicht is krachtig en krachtiger dan de algemene kennis. Geluk is de gemoedsrust die voortkomt uit de intuïtieve kennis van God-Natuur.⁹ Er is sprake van intuïtief inzicht wanneer het kwartje valt, wanneer je ineens iets inziet waar je door hard nadenken niet achter kon komen. In die hoogste vorm van kennen ziet de mens  zijn plaats in het geheel van de natuur.¹⁰

‘Kennis is bevrijdend, want een doorvoeld en doorleefd voorstadium van inzicht’, zegt Koelewijn en met zijn kunst wil hij dat idee delen met de toeschouwer. De aanzet geeft Koelewijn met zijn Mondial Reading Performance. Kunst wil bekeken, gehoord, gelezen en gevoeld worden. Kunst wil een aandoening bewerkstelligen, een gevoel van lust of onlust veroorzaken. En daarmee komen we aan bij Spinoza’s analyse van de emoties.

Om jezelf en anderen te kunnen begrijpen, is het belangrijk om te weten wat emoties zijn. Emoties vormen een essentieel deel van wie we zijn. Het woord ´emoties´ is een modern woord. In de filosofie wordt meestal het woord ´passies´ gebruikt. (Gr. pathos en Lat. passio). ´Aandoening´ of ´inwerking´ zijn woorden die Spinoza gebruikt. Hoewel aandoening of inwerking neutrale woorden zijn, worden deze woorden vaak geassocieerd met pijn en smart. Wanneer we emotioneel geraakt worden door een kunstwerk, ervaren we dat juist als positief.  
Het woord ´emotie´ komt van ´emovere´ dat in beweging brengen betekent. Iets van buitenaf heeft een inwerking. Dat in beweging brengen kan zowel lichamelijk als geestelijk zijn. Ook in het woord ´motief´ vinden we het idee van beweging. Om op gang te komen, hebben we een beweegreden nodig. 
Spinoza maakt een uitvoerige analyse van de aandoeningen want ‘Begrijpen’, zo zegt hij, helpt om ‘niet te bespotten, te veroordelen of te betreuren’.¹¹ Begrijpen betekent bij Spinoza ook tot de oorzaak herleiden. We weten inmiddels dat de mens een onderdeel is van het geheel van de natuur en daarmee onderworpen aan de natuurwetten. Het gaat er bij Spinoza om dat we dat ook daadwerkelijk gaan inzien en zo blijvend gelukkig worden. 
Er is nog een ander belangrijk begrip dat Spinoza gebruikt: conatus, de drift tot zelfbehoud, de levensenergie. Alles en iedereen streeft van nature naar zelfbehoud. Ieder mens streeft naar rust, veiligheid en vrijheid om zichzelf te ontplooien. Die drift tot zelfbehoud noemt Spinoza conatus. Daarom is eigenbelang de kern van alle menselijk handelen. We kunnen niet anders, we willen in leven blijven. Het bewustzijn van deze aandrijving of levensdrift noemen we verlangen, Spinoza noemt dat begeerte. 
Bij dat streven naar zelfontplooiing doen zich allerlei situaties voor die ons daarbij helpen of hinderen, omdat nu eenmaal alles en iedereen naar zelfbehoud streeft. Daarbij hebben we nogal eens tegengestelde belangen en dat botst. Worden we geholpen onze levensenergie te bevorderen dan zijn we Blij. Worden we gehinderd of tegengewerkt dan zijn we Bedroefd. Begeerte, Blijdschap of Droefheid, meer emoties zijn er niet, alle andere emoties zijn variaties op deze aandoeningen.¹² Dit is Spinoza’s emotietheorie in een notendop. 

Spinoza gelooft dat we een keuze hebben: ofwel we accepteren dat de wereld niet anders kan zijn dan die is, want alles verloopt nu eenmaal volgens de wetten van de natuur en daarmee bereiken we uiteindelijk vrijheid. Of we verzetten ons tegen die noodzaak, en blijven daardoor gevangen in onze onmacht en vallen ten prooi aan destructieve passies zoals boosheid, haat en jaloezie. Wie zichzelf niet verlost van de overheersende kracht van zijn emoties, maakt zichzelf daarmee tot slaaf.¹³  
De meest betekenisvolle verandering voor Spinoza is, dat je in plaats van een slaaf van je passies of je emoties te zijn, je passies kunt omzetten in acties. Spinoza zegt niet dat wij emoties moeten onderdrukken, we moeten er alleen verstandig mee omgaan. Begrijpen, kennis, is de voorwaarde voor geluk, voor innerlijke rust, maar ook om effectiever te kunnen ingrijpen.  

Dat lijkt een paradox. De keuze die we hebben is om te accepteren dat we geen keuze hebben. Ons geluk hangt af van het accepteren van de noodzaak van alle dingen, van het erkennen dat de dingen niet anders kunnen zijn. En daar zit voor mij nu juist de troost. Inzien dat alles met elkaar samenhangt en alles niet anders kan zijn dan het is. Dat is bevrijdend omdat ik intuïtief weet dat ik de veroorzaker ben van mijn eigen emoties. Spinoza laat zien dat er inderdaad een toestand denkbaar is die ons verlost van dagelijkse beslommeringen en ons bevrijdt van onze passies, zoals Job Koelewijn beweerde. 

Als je muziek, beeldende kunst of literatuur ervaart, dan reageer je op een stimulus, schrijft neurowetenschapper Antonio Damasio in zijn boek Het gelijk van Spinoza.¹⁴ Spinoza’s visie die lijnrecht tegen het denken van zijn tijd in ging, lijkt nu driehonderd jaar later opmerkelijk gangbaar. Nieuwe inzichten in de hersenwetenschappen en de neurobiologie blijken aan te sluiten bij Spinoza’s filosofie. Een stimulus geeft een emotionele reactie en uiteindelijk geeft dat een heel simpele respons van genot of pijn (Blijdschap en Droefheid PP). Deze emoties zijn allemaal verbonden met de noodzaak om te overleven. (Conatus of drijfveer PP) Uiteindelijk gaat het om de stimuli die emoties veroorzaken, die stimuli kunnen zorgen voor een verfijning van de geest. De voortreffelijkheden van de geest, zegt Spinoza, hangen af van de ontvankelijkheid van het lichaam voor indrukken.¹⁵ Met ontvankelijkheid bedoelt hij openheid of gevoeligheid. Het belang van aandoeningen door kunst kan zijn dat kunst kan aanzetten tot ‘een verfijning van de geest’. Kunst wil impact hebben, kunst wil bekeken worden, gehoord, gevoeld of in Spinoza’s woorden: aandoeningen bewerkstelligen.

Filosoof Bas Heijne schrijft in zijn artikel ‘De macht van het verstand’,¹⁶ dat ‘er bij Spinoza maar één werkelijkheid is en kunst behoort daar ook toe. Kunst, als menselijke uiting, hoort ook tot de natuur, is zelfs in z'n creatieve ontstaansfase een vorm van goddelijk uiting! (God en Natuur zijn immers hetzelfde! PP) Daar zouden kunstenaars nog eens van kunnen opkijken.’ Aan het slot van het artikel zegt Heijne ‘dat ieder kunstwerk een konterfeitsel is, autonoom, bedacht en gemaakt, een poging om uitdrukking te geven aan het onbekende of het onzichtbare. Kunst draagt een waarheid in zich, die nooit de waarheid kan zijn. Alleen wanneer je dat beseft, is het mogelijk een voorzichtig vredesakkoord te sluiten tussen die twee ogenschijnlijke aartsvijanden, kennis en verbeelding - en te erkennen dat ze beide van levensbelang zijn.’                                                       
De verbeeldingskracht is, zoals Heijne verwoordt, ‘ons vermogen om de wereld te verzinnen. Dat vermogen kan een soort vooruitgeschoven post van ons verstand zijn, een verkenner die zich op voor ons onbekend terrein waagt. De verbeelding is op de manier zoals die in de kunst gebruikt wordt een aansporing in de richting van kennis en intuïtie.’ Volgens Spinoza komt de ontwikkeling van de lichamelijke fijngevoeligheid de geestelijke activiteit ten goede. De voortreffelijkheden van de geest hangen af van de ontvankelijkheid van het lichaam voor indrukken.¹⁷ Dit wordt bevestigd door spinozakenner Tinneke Beekman. ‘De term lichamelijke inwerkingen (aandoeningen, emoties) moet in ruime zin worden opgevat. Ook het gesproken of geschreven woord dringt de geest binnen als een inwerking; net zoals een gesprek, een theaterstuk, een video, een film of een literaire tekst. De klank of een letter hebben een lichamelijk effect dat de geest verfijnt.’¹⁸

Om te laten zien hoe de inwerking of de aandoening van kunst kan worden waargenomen, bespreek ik hier nog een ander werk van Job Koelewijn. In een van de zalen van het tijdelijk geopende Stedelijk Museum ligt een mandala op de grond. The Nursery Piece (iets voor de kinderkamer) is een zandtekening, gemaakt op losse pagina’s van de Ethica. De geometrische patronen van groene en blauwe pigmenten en de overheersende geur van eucalyptus hebben een hallucinerende werking.’Deze zandtekening doet een appèl op meerdere zintuigen’, zegt Koelewijn, ‘niet alleen het zicht, maar ook de geur. Met de suggestieve kracht van geur wordt een hele wereld opgeroepen. De geometrische figuren verwijzen naar de manier waarop Spinoza zijn Ethica heeft opgebouwd. De cirkel, de driehoek, en het vierkant hebben de kwaliteit van een eeuwige waarheid, ze staan buiten de tijd.’ 

Koelewijn wil met zijn werk de toeschouwer naar een hoger plan brengen en zo ontsnapping bieden aan de vanzelfsprekendheid van het alledaagse. De vloersculptuur wordt uiterst zorgvuldig opgebouwd en later weer bijeengeveegd, als een boeddhistisch ritueel. Koelewijn brengt hiermee zijn liefde voor het boeddhisme en Spinoza samen. ‘Het optische effect en de eucalyptusgeur masseren Spinoza’s wijsheden als het ware in ons hoofd.’¹⁹  

Schilderkunst, muziek, film, architectuur, dans, mode, allemaal dragen ze bij tot een verfijning van de geest. Telkens hangt de waardering af van de openheid en gevoeligheid van onze geest. Kunst als aandoening, inwerking op het lichaam kan een bijdrage leveren aan het ontwikkelen van de geest. En het ontwikkelen van de geest is een manier om jezelf te leren kennen, maar laten we vooral nog een keer de laatste zinnen van de Ethica erbij halen.
‘Zelfs als de weg, die ik getoond heb erg moeilijk lijkt, kan die toch gevonden worden. Wat zelden bereikt kan worden, moet wel moeilijk zijn. (…) Al het voortreffelijke is even moeilijk als zeldzaam.’

¹van Reijen, p.30
²E5, St.14
³Kunstbeeld 2010-12 p.41
⁴Trouw, 09-05-09, p.34
⁵Doorman, p.17
⁶Spinoza, begin van de Verhandeling over de verbetering van het verstand
⁷Spruit, p.284
⁸E2, st.17
⁹E4 van Buuren, p.134
¹⁰van Reijen, p.59
¹¹Spinoza,Tractatus Theologico Politicus, 1.4
¹²Gemoedsaandoeningen zijn inwerkingen op het lichaam, waardoor zijn vermogen tot handelen wordt vermeerderd of verminderd, bevorderd of belemmerd. E3, definitie 3.
¹³Schuyt, FM, 03-2018
¹⁴NRC, interview met Damasio, A., 2010
¹⁵E3, st.13
¹⁶Heijne, 1997
¹⁷E2, st.13
¹⁸Beeckman, p.137
¹⁹Verdult,1997