ArtEZ Studium Generale - Deep Dive Online Courses

Iriserende kleuren

In het essay Kleuren bestaan bij de gratie van een moment staat een serie werken van Roos van Haaften centraal. Zij maakte op uitnodiging van Kunstenlab in Deventer de serie no. 129 heavy frost. Een belangrijk element in deze werken is het iriserende folie dat ze gebruikte.

'Ik gebruik in dit werk iriserend folie, dat is vergelijkbaar met een zeepbel, dus als je langsloopt dan zie je de kleuren van het folie ook veranderen.'

Roos van Haaften
in het online gesprek De Tijd van Kleur

Bewegende kleuren

Iriserende kleuren zijn de kleuren die je ziet in een zeepbel, in een olievlek en in sommige parelmoerschelpen. Je ziet kleuren die in elkaar overlopen. Bijzonder aan iriserende kleuren is dat ze veranderen als zij bewegen of als jij beweegt. Als je een parelmoerschelp in je hand langzaam beweegt, zie je de kleuren veranderen.

In het videofragment dat nu volgt, vertelt Roos van Haaften aan Maurits de Bruijn over de iriserende kleuren in haar werk.

Barbara Collé richt zich als beeldend kunstenaar en filosoof op onze ervaring van kleur. Door kleurervaringen en kleurrelaties te bestuderen, onderzoekt ze hoe kleuren ons verbinden met de wereld om ons heen. In haar kleuronderzoek betrekt ze elementen uit de fenomenologie, de filosofische stroming die uitgaat van de directe en intuïtieve ervaring.

Ze schrijft voor tijdschriften (o.a. voor Mister Motley) en museumcatalogi. Ze geeft geregeld gastlessen aan verschillende Nederlandse kunstacademies. Naast videowerk maakt ze ook kunstenaarsboeken.

Meer informatie over haar kleuronderzoek vind je op haar website:
barbaracolle.nl/

Photo: Uta Neumann

meer over Barbara Collé

Melanie Bonajo: Night Soil - Economy of Love, (2015) videostill. AKINCI

KIJKEN

Het woord iriseren of iridiseren is afgeleid van de naam van de Griekse godin Iris. Zij is de personificatie van de regenboog. Bij een zeepbel of een olievlek lopen de kleuren net als bij de regenboog naadloos in elkaar over. Maar er is ook een verschil: de kleurvolgorde is anders.

Hiernaast zie je een still uit de film Night Soil – Economy of Love (2015) van Melanie Bonajo. Zij stapelde zeven geschminkte lichamen op elkaar. Ze liggen precies op regenboogvolgorde. Zie je in het werk van Roos dezelfde kleurvolgorde?

Vergelijk de kleuren die je ziet in de twee volgende beelden: van de regenboog en van een zeepbel. Probeer te achterhalen welke kleuren overeenkomen en welke niet.

This photo shows the place where the rainbow rises (the end of a rainbow). Photo: Wing-Chi Poon. Source: Wikipedia

Regenboog

Al jong, vaak al op de kleuterschool, leren we de kleurvolgorde van de regenboog: rood, oranje, geel, groen, blauw en paars. Soms worden de laatste, binnenste kleuren (zoals bij Bonajo) anders ingedeeld namelijk als: cyaan, indigo en violet in plaats van blauw en paars. Het rijtje van zeven kleuren komt overeen met spectrale kleuren uit Newton’s experiment, met licht dat door een prisma valt. Het is een volkomen Westerse opvatting over de regenboog want volgens veel andere tradities kan de regenboog ook uit drie kleuren bestaan, uit vijf of uit honderden.

De oneindige kleuren van de regenboog
Lees dit essay op de website van Mister Motley voor meer kleurverhalen over de regenboog: De regenboog toont ons hoe te stralen als het licht dat we zijn door Barbara Collé

Two soap bubbles, illustrating iridescent colours Photo: Tagishsimon. Source: Wikipedia

Zeepbel

Als je nu het bekende rijtje kleuren opnoemt terwijl je naar de zeepbel kijkt, wat valt je dan op? Richt je bijvoorbeeld op het vuurrood van de regenboog, zie je deze kleur in de zeepbel? En het (pastel) turquoise dat als een groot vlak aanwezig is in de zeepbel, zie je die kleur in de regenboog? Waarom benoemen we die niet in de regenboog als aparte kleur denk je? En hoe zit het met het goudgele roze aan de bovenkant van de zeepbel?

Deze laatste kleur die een menging is van lichtgeel, lichtoranje en lichtroze is een kleur die ook heel duidelijk in een olievlek te zien is. Als je in je zoekmachine op afbeeldingen van olievlekken zoekt, zul je het zien. Het is een geheel eigen kleur die in het verloop van de iriserende kleuren, net als zwart en wit, een belangrijke rol speelt maar die we in de regenboog niet benoemen. Zie je ze daar wel of kun je je voorstellen dat je ze ziet in der regenboog?

Ook wolken kunnen het kleurspektakel van iriserende, parelmoerkleuren vertonen, zoals op deze foto van de hemel boven Antartica.

Nacreous clouds over the NASA Radome, McMurdo Station, Antarctica. Photo: Alan Light from Charlotte, USA.

Geuren en kleuren

In de volgende opdrachten zoomen we in op de kleuren in het werk van Roos. We vergelijken de kleuren met geuren en klanken.

'Het (geuren en klanken) zijn fenomenen die wij opmerken en waarbij die opmerkzaamheid invloed heeft op de intensiteit van de waarneming. Want als we onze aandacht richten op de klanken dan kunnen we de gelaagdheid van de tonen opmerken, de diepte, de reikwijdte, hoe ze luider worden en dan wegsterven. En als ik me concentreer op de geur van de taart van de buren dan ruik ik naast de zoete walm ook iets zuurs en mufs. Onze zintuiglijke waarneming wordt op deze manier aangesproken en zelfs aangespoord, uitgedaagd. Je zou kunnen zeggen dat we als waarnemer een verantwoordelijkheid dragen voor het tot stand brengen van de sensatie.'

Barbara Collé in Kleuren bestaan bij de gratie van een moment

Het doel van deze associërende benadering van kleuren is om te onderzoeken of deze karakterisering van kleuren ons dichterbij onze waarneming en beleving brengt. Kunnen we hoe we spreken over kleuren meer verbinden met wat we zien?

KIJKEN

Nodig: Papier, pen, timer, computer.

Zet een timer op twee minuten en kijk vervolgens zo aandachtig mogelijk naar het werk hiernaast van Roos van Haaften.

Pak nu papier en pen, zet dan nogmaals de timer op twee minuten. Schrijf aan de rechterzijde van het papier, onder elkaar, de kleuren én de kleurovergangen die je hebt gezien. Probeer zo veel mogelijk kleuren op de schrijven. (Zet de kleuren in een rij onder elkaar zodat je er straks nog woorden vóór kunt schrijven.)

OPNIEUW KIJKEN

Hier zie je hetzelfde kunstwerk maar nu op z’n kop.

Wat valt je op? Zie je nieuwe kleuren? Zie je bepaalde kleuren nu anders? Helderder? Donkerder? Meer aanwezig?

Zet je timer op een minuut en voeg de ‘nieuwe’ kleuren en kleurovergangen toe aan je lijst.

DICHTEN

Nu gaan we proberen om de kleuren beeldender, meer verhalend en zintuigelijk te beschrijven. Daarvoor gebruiken we een techniek die bij de oude Grieken bekend stond als een epitheton.

Een epitheton is een lovend attribuut, een kenmerkende omschrijving, een erenaam. De Griekse dichter Homerus sprak bijvoorbeeld over de snelvoetige Achilles en de uilogige godin Athene. Het kan een bijvoeglijk naamwoord zijn maar kan ook bestaan uit een vergelijking. Het gaat erom dat een omschrijving beeldender en genuanceerder wordt.

De dichter, classicus en schrijver Anne Carson schrijft in haar boek Rood over de waarde van een epitheton. Lees hier een fragment uit haar boek. (Via de link kom je terecht bij de uitgever Koppernik in de tab 'synopsis'. Klik op de meest rechtse tab 'fragment' om Carson's beschrijving over een epitheton te lezen.)

Maak van je lijst met kleuren een erenamenlijst. Heb je bijvoorbeeld de kleur oranje opgeschreven, zet hier dan nu een bijvoeglijk naamwoord voor dat de kleur die je net in het werk hebt gezien nog beter beschrijft. Is het bijvoorbeeld bedronken oranje of behulpzaam oranje?

Tip: Wanneer je niet direct op de juiste woorden komt, zoek dan in je zoekmachine naar synoniemen. Zo zocht ik naar een treffender woord voor ‘zacht’ en vond ‘welwillend’ in de synoniemenlijst: zacht (bn) : kalm, rustig, zachtaardig, goedaardig, vriendelijk, welwillend, mild, lief, toegevend, teder, lieflijk, minzaam, clement. zacht (bn) : week, mals, slap, smeuïg, pappig, mul, moesachtig.

Zoek nu naar vergelijkingen. Stroomt het oranje bijvoorbeeld als een woeste rivier, of sist ze als een stoomstrijkijzer? Scrol nog eens terug naar het werk van Roos om te zien of de sensaties en beeldende associaties kloppen met wat je waarneemt.

holgehoefde paarden, wortelzilvere rivieren, een hel zo diep als de zon hoog.

Anne Carson (Voorbeelden uit haar boek Rood.)

TERUGKIJKEN

Kijk nu naar je erenamenlijst. Valt je iets op? Heb je bijvoorbeeld vaak voor woorden gekozen die de materialiteit benadrukken? Of tijdsaanduidingen of eigenschappen die we vaak voor levende wezens benoemen? Wat zegt dit over jouw kleurbeleving?

Stel iemand vraagt je om over dit werk van Roos van Haaften te vertellen en specifiek om op de kleuren in te gaan. Zou deze nieuwe lijst je dan van pas komen in het overbrengen van de kleursensaties? Wat zou je graag nog toevoegen?

Probeer dezelfde opdracht nog eens met een ander werk uit deze serie van Roos van Haaften en probeer nog vrijer, beeldender en sensueler te associëren.

Kleuren als Erenamen

Les 1: Kijken naar de kleuren in het werk van Roos van Haaften

Iriserende kleuren

Bewegende kleuren

Maurits de Bruijn

Roos van Haaften

KIJKEN

Regenboog

Zeepbel

Geuren en kleuren

Kleuren bestaan bij de gratie van een moment

De tijd van kleur

KIJKEN

OPNIEUW KIJKEN

DICHTEN

holgehoefde paarden, wortelzilvere rivieren, een hel zo diep als de zon hoog.

Anne Carson (Voorbeelden uit haar boek Rood.)

TERUGKIJKEN

⟶ Een Portret van een Kleur